Lufta e Pare Iliro-Romake (229-228 p.e.s)
Rritja e fuqizimi i Mbreterise Ilire vuri ne shqetesim jo vetem shtetet e Greqise por dhe Republiken e Romes, e cila synonte te sundonte ne detin Adriatik. Ne vjështë te vitit 229 para eres se re Roma filloi luften kunder Mbreterise Ilire.
Fati i luftes me Romen nuk u percaktua aq nga veprimet luftarake sesa nga dobesite e brendshme te shtetit Ilir. Qytetet e medha si Dyrrahu, Apolonia dhe Isa te cilat perbanin mbështëtjen kryesore te mbrojtjes u bashkuan me romaket. Njeri nga komandatet e Teutes Dhimiter Fari tradhetoi dhe ia dorezoi armikut floten Ilire dhe ishullin e Korkyres. Ne keto kushte Teuta u detyrua te nenshkruante paqen me Romen.
Kushtet e paqes se vitit 228 para eres se re qene te renda per Mbreterine Ilire. Teuta detyrohej t’u paguante romakeve nje takse, te hiqte dore nga pjesa me e madhe e Ilirise dhe te mos lundronte ne jug te Lisit me me shume se dy anije. Keshtu Mbreteria Ilire u reduktua ne nje shtet te vogel ne veri te Lisit.
Lufta e Dyte Iliro-Romake (219-219 p.e.s)
Pas nenshkrimit te paqes u duk sikur ne Iliri qe vendosur plotesisht sundimi Romak. Por ngjarjet tregojne se as iliret, as fqinjet e tyre maqedonet nuk u pajtuan me gjendjen e krijuar. Ne vitet qe pasuan, Dhimiter Fari u be mekembes i Mbreterise Ilire ne vend te Teutes e cila ishte larguar nga froni. Dhimiter Fari e shtriu pushtetin e tij mbi gjithe Mbreterine Ilire dhe ndermori nje politike te pavarur nga Roma; ai lidhi aleance me Maqedonine, mekembi ushtrine, ndertoi nje flote te fuqishme dhe u be nje kundershtar i ri per Romen.
Roma nuk mund ta lejonte kete fuqizim te ri te Mbreterise Ilire dhe me 219 para eres se re i shpalli lufte. Edhe kete radhe iliret vuanin nga perçarjet e brendshme. Nje pjese e aristokracise skllavopronare me ne krye Skerdilaidin, kaloi ne anen e romakeve. Me 218 para eres se re pas dy betejave shume te ashpra, njera ne Dimal (midis Fierit e Beratit) dhe te tjera ne ishullin e Farit (Dalmacine Jugore), Dhimiter Fari u mund dhe u largua per ne Maqedoni. Ne keto kushte Roma e cila kishte shqetesimet e saj te brendshme lidhi me te shpejte nje marreveshje me Skerdilaidin i cili u be sundimtar i shtetit Ilir dhe detyrohej ti paguante Romes disa taksa.
Lufta e Trete Iliro Romake (170-167 p.e.s)
Pas luftes qe perfundoi me fitoren e Romes, ndikimi i saj mbi shtetin Ilir erdhi duke u rritur. Kjo beri qe forcat antiromake ne Iliri te zgjeroheshin. Pleurati (i biri i Skerdilaidit), me gjithe perpjekjet qe beri, nuk qe ne gjendje te çlirohej nga vartesia e Romes.
Hipja ne fron e Gentit me 181 p.e.s shenon nje etape te re per shtetin Ilir. Ai u perpoq shume per forcimin ekonomik e politik te shtetit ilir. Ai synoi te vendoste nje sistem monetar te perbashket per gjithe mbreterine. Nder masat qe mori, perqendroi pushtetin ne duart e tij, forcoi ushtrine dhe floten, lidhi miqesi me shtetet fqinje dhe me Maqedonine, kundershtaren e re te Romes ne Ballkan. Me fillimin e luftes ndermjet Romes e Maqedonise ne vitin 171 para eres se re iliret u rreshtuan ne aleancen tripaleshe antiromake iliro-maqedono-epirote.
Flota Ilire filloi veprimet luftarake ne det po nuk arriti dot te pengonte romaket te cilet ne vitin 168 para eres se re zbarkuan me ushtri te shumta ne brigjet e Ilirise. Romaket i perqendruan ushtrite e tyre ne Genus (Shkumbin) e prej andej pushtuan qendrat e rendesishme gjate rruges dhe u gjenden para mureve te Shkodres. Ne vend qe forcat ilire te qendronin brenda mureve te qytetit, Genti e nxorri ushtrine e vet nga keshtjella dhe i sulmoi romaket ne fushe te hapur, pikerisht aty ku kerkonte armiku. Ndeshja perfundoi me thyerjen e plote te ushtrise ilire. Genti u dorezua rob me gjithe familjen dhe u dergua si rob ne Rome. (Varri i tij ndodhet ne Umbio, Gubio).
Mburoje dhe kallcike kembesh bronzi Ilire. Origjinali gjendet ne Muzeumin e Tiranes. Afersisht 50 cm ne diameter. Rreth vitit 400 P.E.S.
Pas fitores mbi Shkodren, romaket iu drejtuan Maqedonise e cila gjithashtu pesoi disfate. Nje vit me vone me 167 para eres se re romaket pushtuan dhe Epirin.
Pas mbarimit te Luftes se Trete Iliro-Romake, Iliria e Jugut u copetua dhe u shkaterrua ekonomikisht, qytetet dhe fshatrat u plackiten dhe u rrenuan. Per Iliret dhe Epirotet filloi nje periudhe e gjate e sundimit romak e cila vazhdoi dhe per me teper se pese shekuj e gjysem
Luftat perfunduan ne favor te Romes por gjaku ilirik nuk humbi, vetite e perçuara nga breznia ne brezni ben qe shekuj me vone Perandoria ngadhenjyese te udhehiqej pikerisht nga Perandor me GJAK ILIR. Ne kete periudhe te njohur Perandoret Ilir mbrojten dhe forcuan Romen, disa per tyre ishin:
Claudio II (268-270) i mbiquajtur Gotiku, per fitoret e tij te bujshme mbi fiset gote.
Aureliano (270-275), i njohur per fitoret e tij mbi gotet dhe alemanet, ndertuesi i mureve aureliane ne Rome.
Probo (276-282) dhe Caro (282-283), edhe keta fitimtar mbi fiset barbare.
Gaius Aurelius Valerius Diocletianus reformatori i Perandorise.
Shekuj me vone perandore te tjere me GJAK ILIR do te viheshin ne krye te Perandorise, me i famshmi Justiniani, reformat e tij juridike dhe kodi qe mban emrin e tij jane ende sot ne themel te se drejtes private te europes.
Tuesday, September 9, 2008
Flamuri shqiptar nga Skënderbeu tek Ismail Qemali
Flamuri shqiptar nga Skënderbeu tek Ismail Qemali
Ne vend te hyrjes
Sot ata I sheh kudo si ne çdo vend, kohe dhe stine. I gjen pothuajse kudo ne: terrene sportive, Aeroporte, pika doganore, shkolla, stadiume, institucione, tryeza pune, etj. Flamuret jane keshtu simbole te nje shteti, kombi, organizate, klubi sportiv si dhe gjithashtu te nderit, lavdise ushtarake, krenarise sportive, etj. Ai nuk eshte gje tjeter veçse nje pelhure qe mbart nje trajte, nje permase nje ngjyre te caktuar, por kur vihet ne nje shtize per tu perfaqesua perçon nje kuptim te caktuar. Secili flamur ka nje histori te veçante nje “ditelindje” te tij.
Edhe flamuri yne ka ne vetvete nje histori te gjate dhe interesante, te cilen do ta zbulojme pak e nga pak ne rubrikat e ketij shkrimi. I njohur nderkohe si flamuri shqiptar, ai bashkon ne vetvete 7 milione njerez te ndare ne 5 shtete. I perbere prej shqiponjes se zeze me dy krere, me flatra te shpalosura ne menyre simentrike, brenda fushes se kuqe, ai perfaqeson modelin me autentik te flamurit te dikurshem Bizantin.
Origjina e tij
Shqiponja ka qene dikur ne periudhen e Romes antike symbol I ketij shteti. Edhe sot te dy klubet e njohura te futbollit ne Rome si: Roma dhe Lacio mbajne perkatesisht simbole antike, nga ku I pari koken e ulkonjes se kapitalit dhe I dyti shqiponjen me krahe te hapur.
Si simbol I Romes shqiponja u perdor edhe nga strateget e saj si Kaj Mari, Luç Serg Katilina, Pompeu I madh, Çezari, etj. Psh: ky I fundit perdorte si simbol te tij shqiponjen e arte te vendosur ne nje fushe te kuqe. Po keshtu veproi me stemen e Çezarit edhe I nipi Oktavian Augusti, I cili u pasua me vone edhe nga Kostandini I madh. Me ndarjen e Perandorise Romake ne vitin 395 shqiponja u transformua me dy koka, duke simbolizuar njera Perandorine e Perendimit me qender Romen dhe tjetra Perandorine e Lindjes me qender Kostandinopojen (Bizantin). Nderkohe Perendimi u pushtua nga barbaret ne vitin 476 duke humbur traditat me te vyera te antikitetit, e bashke me to edhe simbolin e tij. Ndersa Lindja (Bizanti) vazhdoi te jetoje edhe per 10 shekuj te tjere duke ruajtur kete simbol qe vinte prej “qytetit te amshuar”, (Romes). Formen dhe ngjyrat e tij, flamuri Bizantin I mori gjate sundimit te Justinianit (527-562) Perandorit me origjine Ilire. Dukej se atij I pelqente qe dy kokat e Shqiponjes ti identifikonte me vetveten dhe te shoqen, Perandoreshen Teodora. Me vone me kalimin e kohes me ane te martesave dhe dhenies se privilegjeve, Bizanti ja dhuroi simbolin Perandorak fisnikerise se kombeve, qe ishin integruar ne kete Perandori shume kombeshe si: Princave Rumune, Bullgare, Gjermane, Ruse, Serbe, Greke, Shqiptare, etj.
Kjo eshte arsyeja qe kete simbol sot e perdorin nje dyzine popujsh e shtetesh, te cilat dikur kane patur kontakte kulturore me Bizantin. Nderkohe qe ai shfaqet si simbol I kishes Ortodokse, pasardhese e drejtperdrejte e Perandorise se Lindjes, Bizantit.
Flamuri Bizantin ruhet sot ne nje nga manastiret e malit te Shenjte (Athos) ne Greqi, ne ngjyrat e tij origjinale Shqiponjen e zeze me dy koka, te vendosur ne nje fushe te arte.
Muzakajt dhe Bizanti
Nje nga njerezit me te shquar te kohes se tij ne Shqiperine e shekullit te XIV ishte edhe Princi Andrea i II-te Muzaka. Me ndihmen e Balshajve dhe aleateve te tjere te tij si: Arianitet, Matrenget, ai theu ne vitin 1370 prane Kosturit Mbretin Serb Vukashinin qe ishte zoterues I Kosoves dhe Maqedonise Perendimore (Histori e Popullit Shqiptar. Tirane 2002, fq.294). Pas kesaj fitoreje te bujshme Perandori Bizantin Joani i V-te Paleolog I konfirmoi A.Muzakes titullin e despotit (Princit), duke I dhuruar stemen Perandorake Bizantine, siç ishte shqiponja e zeze me dy krere e me yll ne mes vendosur ne nje fushe te arte. Kjo zevendesoi emblemen e hershme te Muzakajve e cila paraqiste nje burim qe shperthente nga toka dhe ndahej ne dy rrjedha, duke patur nje pishtar ne mes. Kete nderrim simbolesh humanisti shqiptar Gjon Muzaka e pasqyron keshtu ne Memorialin e tij.
“Duhet ta dini se qysh nga kohet antike stema e deres tone ka qene nje krua I gjalle I cili rridhte ne toke me dy rrjedha ne dy ane……. Pastaj kane patur shqiponjen me dy krere te kurorezuar me nje yll ne mes”. (Gjon Muzaka. Memorie. Tirane 1996. fq.24).
E pas ketij pasazhi te pare nga I njejti burim mund te permendim se ne Kishen e madhe te Frankaviles ne Otranto (Itali) ndodhet nje tjeter epitaf I gdhendur mbi pllaken e varrit te Despotit Gjon Muzaka. “I Plotfuqishmi Jezu te falet ketu Gjon Muzaka, I biri I Gjin Despotit, Zot I Myzeqese dhe I Epirit qe nga qytetit I Bizantit trashegoi shqiponjen dy krenare qe mbante ne flamur”.
Skenderbeu
Deri me sot shumica e shqiptareve mendojne se flamuri I tyre eshte flamuri I Skenderbeut, pa e ditur origjinen e tij. Edhe sot ne nuk e dime me saktesi se kur Skenderbeu perdori si simbol te shtetit te tij shqiponjen dykrenore. Njihet fakti se kete simbol ai e huazoi nga Muzakajt, duke e zevendesuar stemen qe kishte trasheguar nga I ati Gjoni. Ky I fundit perdorte si steme figuren e nje princ (burri) me floke te gjate dhe toge (Gjin Varfi, Heraldika Shqiptare. Tirane 2000, fq 27). Shqiponjen dykrenore e kane perdorur si simbol te tille edhe Arianitet, Cernojeviçet e Zetes, Lek Dukagjini, etj.
Per here te pare ne histori emblema e Gjergj Kastriotit me shqiponjen dykrenore shfaqet ne vitin 1451. Ajo paraqitet ne nje liber uratash qe ju dhurua Skenderbeut nga Alfonsi i V-te, Mbreti I Napolit me rastin e nenshkrimit te traktatit te Gaetes 26 Mars 1451. (Gj. Varfi. Heraldika Shqiptare, fq. 32). Ai ju dorezua ambasadoreve te Skenderbeut qe nenshkruan kete traktat, Peshkopit Stefan te Krujes dhe at Nikola Bergucit nga Protonoteri I Alfonsit Arrnaldo Fonoleda.
Simboli perfaqesues I shtetit te Skenderbeut del perseri ne nje katalog Venecian stemash ne vitin 1463, kur Gjon Kastrioti I biri I heroit mori titullin “Fisnik I Republikes”. (Akademia e Shkences, Historia e Popullit Shqiptar, fq.434). Po keshtu ky simbol ruhet i gdhendur ne varrin monumental te Kostandin Kastriotit, ndertuar ne vitin 1500 nga gjyshja e tij Donika, ne kishen e Shen Marise se Engjejve ne Napoli (Itali). Njelloj si ne flamur Skenderbeu e perdori shqiponjen dykrenore me krahe te ulur dhe yllin me gjashte cepa siper, edhe ne vulen e tij te madhe, te cilen e perdorte ne dokumentat zyrtare. (Historia e Popullit Shqiptar, fq.433). Nderkohe kur Kastriotet u larguan ne Itali pas vdekjes se Skenderbeut me 17 Janar 1468, ata jo vetem e ruajten simbolin e tyre por e perdoren gjeresisht ate si steme te Heraldikes se tyre.
Flamuri Shqiptar treguar sipas Eqrem Bej Vlores
……Kaloresit e Skenderbeut (sipas Barletit) gjate fushates se tij ne Pulje, ne ndihme te mbretit te Napolit, mbanin flamuj te vegjel, te kuq me nje shqiponje te zeze dykrereshe ne mes. Shqiponja dykrereshe eshte symbol I Pushtetit Perandorak (Bizantin, Gjerman, Rus). Sundimtaret e medhenj dhe te vegjel qe u shkeputen nga Perandoria Bizantine vazhduan ta mbajne kete symbol pushteti. Keshtu mbase ka bere edhe Skederbeu. Sidoqofte ne gojedhanat e arberesheve ky kumt mbeti I gjalle. Mbi varrin e nipit te Skenderbeut ne kishen e Shen Marise se Engjejve, ne Napoli, eshte vene stema e tij: nje shqiponje Heraldike me nje yll te bardhe e vezullues pesecepash mbi te dy kreret. Midis viteve 1880-1895, Zef Skiroi e me vone Anselmio Sorekio, ne te permuajshmen e tyre arbereshe e botuan thuajse ne çdo numer, kete embleme si flamur te shqiperise, pas vitit 1900, ate e ve edhe Faik Konica ne te permuajshmen e tij Albania ne Bruksel. Ne shtator 1909 se bashku me djelmerine e qytetit (Vlores) une organizova ne shtepine time shfaqjen e drames Pirrua te Mihal Gramenos……. Ku ngrita per here te pare flamurin shqiptar…… Ne kohen e kryengritjes se malesoreve Katolike ne vitin 1911, ne Cetinje mberriten vullnetare arbereshe per tu bashkuar me kryengritesit, e qe per here te pare mbanin nje flamur kombetar……(Eqrem Bej Vlora. Kujtime, Tirane 2003, fq.313). Ngritja e flamurit vazhdon me tej, tregimin e tij Eqrem Beu (Kujtime, fq 313-314). E pra ne 28 Nentor krye objekti I dites, flamuri si siymbol I pavaresise me ate pakujdesine Shqiptaro-Lindore ishte harruar. Per me teper shumica nuk e dinte se si ishte ai , kurkush me perpara as e kishte pare, as e kishte mbajtur. Askush ne Vlore nuk kishte flamur ne shtepi. Shtetformuesit rane ne hall dhe veshtruan njeri-tjetrin te hutuar. Atehere ngrihet miku im Hydai Efendiu dhe I thote delegateve te kuvendit te Vlores se: ne dhomen e gjumit te Eqrem Beut varet ne mur nje flamur shqiptar, I futur ne nje kornize te bukur. Ismail Qemali I dha leje per ta marre dhe keshtu flamuri qe dikur Don Alandro Kastrioti ma kishte dhuruar solemnisht ne Paris, shtegtoi ne konakun fqinj dhe ra ne duart e Ismail Qemalit, I cili ia dorezoi Murat Bej Toptanit me porosine ta varte poshte, nderkohe qe vete qendronte perpara popullit ne dritare. Mijera njerez qe ndodheshin ne Vlore u mblodhen ne kopsht duke brohoritur “Rrofte”, rrofte flamuri!.
Nje jave pas kthimit tim ne Vlore çova Murat Bej Toptanin dhe Hydai Efendiun tek Ismail Qemali, te ma kthenin ate flamur menjehere, sapo zonja Marigo Pozio, nje atdhetare e madhe demokrate ta kishte qendisur flamurin e ri.
Rrugetimi I flamurit
Don Alandro Kastrioti ishte nje Princ Spanjoll I cili sherbeu ne Diplomaci per shume vite gjate fundit te shekullit te XIX-te. Dikur nje stergjysh I tij kish qene nen mbret I Napolit. Ne vitin 1600 ky fisnik ishte martuar me Markezen Auleta te Kastrioteve te Italise. Me nje origjine te tille Don Alandroja e shpalli veten ne fillim te viteve 1900 pretendent te fronit te Shqiperise. Me famen qe gezonte, propaganden dhe mjetet financiare te shpenzuara prej tij, Alandro Kastrioti pati meriten qe e beri te njohur problemin shqiptar ne qarqet politike Europiane. Diku ne vitin 1907 Eqrem Bej Vlora, nje nga kusherinjte e Ismail Qemalit dhe njeri prej personaliteteve me te shquara te Shqiperise se gjysmes se pare te shekullit XX, pati fatin te vizitonte Don Alandron ne Paris (E.B.Vlora, Kujtime. Tirane 2003. fq.215). Takimin me kete “Personazh te çuditshem” ai e pershkruan keshtu:
“…..Don Alandro na ftoi per darke ne vilen e madhe si pallat ku na njohu me shoqerine e larte te pranishme. Pasi perfundoi darka nje sherbetor solli nje kuti kadifeje te kuqe mbi nje tabaka argjendi dhe e vendosi para don Alandros. Ai u ngrit dhe mbajti nje fjalim te bukur….. dhe pastaj hapi kutine e kadifenjte dhe nxorri prej andej nje flamur shqiptar, nje shqiponje e zeze dykrenore ne fushe te kuqe dhe ma dha mua…..”.
Pese vjet e ruajta kete flamur ne dhomen e gjumit varur me nje gozhde anash krevatit, derisa erdhi vertet dita qe kishte profetizuar don Alandroja. Krejt papritur e krejt rastesisht ky flamur u ngrit vertet si simbol I Pavaresise se Shqiperise.
Ne vend te mbylljes
Ka ardhur koha qe shume e shume probleme hipotetike qe mbart historia jone kombetare te sqarohen siç duhet. Keshtu mund te themi ne menyre te argumentuar se flamuri yne, “flamuri I Skenderbeut”, eshte trashegimi e ndikimeve romako-bizantine ne shqiperine e shekujve te kaluar. I marre ne trajten e nje difuzioni kulturor ai ruan dhe sot ngjyrat e verteta dhe formen e pergjithshme te simbolit bizantin. Vetem shqiponja eshte ridimensionuar me kalimin e kohes, duke marre nje forme me te plote e me te bukur, e cila I ka krijuar edhe origjinalitet te veçante.
Flamuri I ngritur ne menyre simbolike diten e 28 Nentorit 1912 ne Vlore, I cili kurorezoi Shpalljen e Pavaresise se Shqiperise ishte flamuri I Kastrioteve, I ruajtur prej tyre gjate brezave dhe I sjelle ne Shqiperi nga Eqrem Bej Vlora, kusheriri I Ismail Qemalit.
Nderkohe qe atdhetarja demokratike zonja e respektuar Marigo Pozio e perdori si model per ta riprodhuar flamurin zyrtar te shtetit te ri, flamurin e mesiperm. Kjo eshte shkurtimisht historia e flamurit te Shqiperise simbolit tone kombetar.
shkruar nga Ilirian Gjika, historian
Ne vend te hyrjes
Sot ata I sheh kudo si ne çdo vend, kohe dhe stine. I gjen pothuajse kudo ne: terrene sportive, Aeroporte, pika doganore, shkolla, stadiume, institucione, tryeza pune, etj. Flamuret jane keshtu simbole te nje shteti, kombi, organizate, klubi sportiv si dhe gjithashtu te nderit, lavdise ushtarake, krenarise sportive, etj. Ai nuk eshte gje tjeter veçse nje pelhure qe mbart nje trajte, nje permase nje ngjyre te caktuar, por kur vihet ne nje shtize per tu perfaqesua perçon nje kuptim te caktuar. Secili flamur ka nje histori te veçante nje “ditelindje” te tij.
Edhe flamuri yne ka ne vetvete nje histori te gjate dhe interesante, te cilen do ta zbulojme pak e nga pak ne rubrikat e ketij shkrimi. I njohur nderkohe si flamuri shqiptar, ai bashkon ne vetvete 7 milione njerez te ndare ne 5 shtete. I perbere prej shqiponjes se zeze me dy krere, me flatra te shpalosura ne menyre simentrike, brenda fushes se kuqe, ai perfaqeson modelin me autentik te flamurit te dikurshem Bizantin.
Origjina e tij
Shqiponja ka qene dikur ne periudhen e Romes antike symbol I ketij shteti. Edhe sot te dy klubet e njohura te futbollit ne Rome si: Roma dhe Lacio mbajne perkatesisht simbole antike, nga ku I pari koken e ulkonjes se kapitalit dhe I dyti shqiponjen me krahe te hapur.
Si simbol I Romes shqiponja u perdor edhe nga strateget e saj si Kaj Mari, Luç Serg Katilina, Pompeu I madh, Çezari, etj. Psh: ky I fundit perdorte si simbol te tij shqiponjen e arte te vendosur ne nje fushe te kuqe. Po keshtu veproi me stemen e Çezarit edhe I nipi Oktavian Augusti, I cili u pasua me vone edhe nga Kostandini I madh. Me ndarjen e Perandorise Romake ne vitin 395 shqiponja u transformua me dy koka, duke simbolizuar njera Perandorine e Perendimit me qender Romen dhe tjetra Perandorine e Lindjes me qender Kostandinopojen (Bizantin). Nderkohe Perendimi u pushtua nga barbaret ne vitin 476 duke humbur traditat me te vyera te antikitetit, e bashke me to edhe simbolin e tij. Ndersa Lindja (Bizanti) vazhdoi te jetoje edhe per 10 shekuj te tjere duke ruajtur kete simbol qe vinte prej “qytetit te amshuar”, (Romes). Formen dhe ngjyrat e tij, flamuri Bizantin I mori gjate sundimit te Justinianit (527-562) Perandorit me origjine Ilire. Dukej se atij I pelqente qe dy kokat e Shqiponjes ti identifikonte me vetveten dhe te shoqen, Perandoreshen Teodora. Me vone me kalimin e kohes me ane te martesave dhe dhenies se privilegjeve, Bizanti ja dhuroi simbolin Perandorak fisnikerise se kombeve, qe ishin integruar ne kete Perandori shume kombeshe si: Princave Rumune, Bullgare, Gjermane, Ruse, Serbe, Greke, Shqiptare, etj.
Kjo eshte arsyeja qe kete simbol sot e perdorin nje dyzine popujsh e shtetesh, te cilat dikur kane patur kontakte kulturore me Bizantin. Nderkohe qe ai shfaqet si simbol I kishes Ortodokse, pasardhese e drejtperdrejte e Perandorise se Lindjes, Bizantit.
Flamuri Bizantin ruhet sot ne nje nga manastiret e malit te Shenjte (Athos) ne Greqi, ne ngjyrat e tij origjinale Shqiponjen e zeze me dy koka, te vendosur ne nje fushe te arte.
Muzakajt dhe Bizanti
Nje nga njerezit me te shquar te kohes se tij ne Shqiperine e shekullit te XIV ishte edhe Princi Andrea i II-te Muzaka. Me ndihmen e Balshajve dhe aleateve te tjere te tij si: Arianitet, Matrenget, ai theu ne vitin 1370 prane Kosturit Mbretin Serb Vukashinin qe ishte zoterues I Kosoves dhe Maqedonise Perendimore (Histori e Popullit Shqiptar. Tirane 2002, fq.294). Pas kesaj fitoreje te bujshme Perandori Bizantin Joani i V-te Paleolog I konfirmoi A.Muzakes titullin e despotit (Princit), duke I dhuruar stemen Perandorake Bizantine, siç ishte shqiponja e zeze me dy krere e me yll ne mes vendosur ne nje fushe te arte. Kjo zevendesoi emblemen e hershme te Muzakajve e cila paraqiste nje burim qe shperthente nga toka dhe ndahej ne dy rrjedha, duke patur nje pishtar ne mes. Kete nderrim simbolesh humanisti shqiptar Gjon Muzaka e pasqyron keshtu ne Memorialin e tij.
“Duhet ta dini se qysh nga kohet antike stema e deres tone ka qene nje krua I gjalle I cili rridhte ne toke me dy rrjedha ne dy ane……. Pastaj kane patur shqiponjen me dy krere te kurorezuar me nje yll ne mes”. (Gjon Muzaka. Memorie. Tirane 1996. fq.24).
E pas ketij pasazhi te pare nga I njejti burim mund te permendim se ne Kishen e madhe te Frankaviles ne Otranto (Itali) ndodhet nje tjeter epitaf I gdhendur mbi pllaken e varrit te Despotit Gjon Muzaka. “I Plotfuqishmi Jezu te falet ketu Gjon Muzaka, I biri I Gjin Despotit, Zot I Myzeqese dhe I Epirit qe nga qytetit I Bizantit trashegoi shqiponjen dy krenare qe mbante ne flamur”.
Skenderbeu
Deri me sot shumica e shqiptareve mendojne se flamuri I tyre eshte flamuri I Skenderbeut, pa e ditur origjinen e tij. Edhe sot ne nuk e dime me saktesi se kur Skenderbeu perdori si simbol te shtetit te tij shqiponjen dykrenore. Njihet fakti se kete simbol ai e huazoi nga Muzakajt, duke e zevendesuar stemen qe kishte trasheguar nga I ati Gjoni. Ky I fundit perdorte si steme figuren e nje princ (burri) me floke te gjate dhe toge (Gjin Varfi, Heraldika Shqiptare. Tirane 2000, fq 27). Shqiponjen dykrenore e kane perdorur si simbol te tille edhe Arianitet, Cernojeviçet e Zetes, Lek Dukagjini, etj.
Per here te pare ne histori emblema e Gjergj Kastriotit me shqiponjen dykrenore shfaqet ne vitin 1451. Ajo paraqitet ne nje liber uratash qe ju dhurua Skenderbeut nga Alfonsi i V-te, Mbreti I Napolit me rastin e nenshkrimit te traktatit te Gaetes 26 Mars 1451. (Gj. Varfi. Heraldika Shqiptare, fq. 32). Ai ju dorezua ambasadoreve te Skenderbeut qe nenshkruan kete traktat, Peshkopit Stefan te Krujes dhe at Nikola Bergucit nga Protonoteri I Alfonsit Arrnaldo Fonoleda.
Simboli perfaqesues I shtetit te Skenderbeut del perseri ne nje katalog Venecian stemash ne vitin 1463, kur Gjon Kastrioti I biri I heroit mori titullin “Fisnik I Republikes”. (Akademia e Shkences, Historia e Popullit Shqiptar, fq.434). Po keshtu ky simbol ruhet i gdhendur ne varrin monumental te Kostandin Kastriotit, ndertuar ne vitin 1500 nga gjyshja e tij Donika, ne kishen e Shen Marise se Engjejve ne Napoli (Itali). Njelloj si ne flamur Skenderbeu e perdori shqiponjen dykrenore me krahe te ulur dhe yllin me gjashte cepa siper, edhe ne vulen e tij te madhe, te cilen e perdorte ne dokumentat zyrtare. (Historia e Popullit Shqiptar, fq.433). Nderkohe kur Kastriotet u larguan ne Itali pas vdekjes se Skenderbeut me 17 Janar 1468, ata jo vetem e ruajten simbolin e tyre por e perdoren gjeresisht ate si steme te Heraldikes se tyre.
Flamuri Shqiptar treguar sipas Eqrem Bej Vlores
……Kaloresit e Skenderbeut (sipas Barletit) gjate fushates se tij ne Pulje, ne ndihme te mbretit te Napolit, mbanin flamuj te vegjel, te kuq me nje shqiponje te zeze dykrereshe ne mes. Shqiponja dykrereshe eshte symbol I Pushtetit Perandorak (Bizantin, Gjerman, Rus). Sundimtaret e medhenj dhe te vegjel qe u shkeputen nga Perandoria Bizantine vazhduan ta mbajne kete symbol pushteti. Keshtu mbase ka bere edhe Skederbeu. Sidoqofte ne gojedhanat e arberesheve ky kumt mbeti I gjalle. Mbi varrin e nipit te Skenderbeut ne kishen e Shen Marise se Engjejve, ne Napoli, eshte vene stema e tij: nje shqiponje Heraldike me nje yll te bardhe e vezullues pesecepash mbi te dy kreret. Midis viteve 1880-1895, Zef Skiroi e me vone Anselmio Sorekio, ne te permuajshmen e tyre arbereshe e botuan thuajse ne çdo numer, kete embleme si flamur te shqiperise, pas vitit 1900, ate e ve edhe Faik Konica ne te permuajshmen e tij Albania ne Bruksel. Ne shtator 1909 se bashku me djelmerine e qytetit (Vlores) une organizova ne shtepine time shfaqjen e drames Pirrua te Mihal Gramenos……. Ku ngrita per here te pare flamurin shqiptar…… Ne kohen e kryengritjes se malesoreve Katolike ne vitin 1911, ne Cetinje mberriten vullnetare arbereshe per tu bashkuar me kryengritesit, e qe per here te pare mbanin nje flamur kombetar……(Eqrem Bej Vlora. Kujtime, Tirane 2003, fq.313). Ngritja e flamurit vazhdon me tej, tregimin e tij Eqrem Beu (Kujtime, fq 313-314). E pra ne 28 Nentor krye objekti I dites, flamuri si siymbol I pavaresise me ate pakujdesine Shqiptaro-Lindore ishte harruar. Per me teper shumica nuk e dinte se si ishte ai , kurkush me perpara as e kishte pare, as e kishte mbajtur. Askush ne Vlore nuk kishte flamur ne shtepi. Shtetformuesit rane ne hall dhe veshtruan njeri-tjetrin te hutuar. Atehere ngrihet miku im Hydai Efendiu dhe I thote delegateve te kuvendit te Vlores se: ne dhomen e gjumit te Eqrem Beut varet ne mur nje flamur shqiptar, I futur ne nje kornize te bukur. Ismail Qemali I dha leje per ta marre dhe keshtu flamuri qe dikur Don Alandro Kastrioti ma kishte dhuruar solemnisht ne Paris, shtegtoi ne konakun fqinj dhe ra ne duart e Ismail Qemalit, I cili ia dorezoi Murat Bej Toptanit me porosine ta varte poshte, nderkohe qe vete qendronte perpara popullit ne dritare. Mijera njerez qe ndodheshin ne Vlore u mblodhen ne kopsht duke brohoritur “Rrofte”, rrofte flamuri!.
Nje jave pas kthimit tim ne Vlore çova Murat Bej Toptanin dhe Hydai Efendiun tek Ismail Qemali, te ma kthenin ate flamur menjehere, sapo zonja Marigo Pozio, nje atdhetare e madhe demokrate ta kishte qendisur flamurin e ri.
Rrugetimi I flamurit
Don Alandro Kastrioti ishte nje Princ Spanjoll I cili sherbeu ne Diplomaci per shume vite gjate fundit te shekullit te XIX-te. Dikur nje stergjysh I tij kish qene nen mbret I Napolit. Ne vitin 1600 ky fisnik ishte martuar me Markezen Auleta te Kastrioteve te Italise. Me nje origjine te tille Don Alandroja e shpalli veten ne fillim te viteve 1900 pretendent te fronit te Shqiperise. Me famen qe gezonte, propaganden dhe mjetet financiare te shpenzuara prej tij, Alandro Kastrioti pati meriten qe e beri te njohur problemin shqiptar ne qarqet politike Europiane. Diku ne vitin 1907 Eqrem Bej Vlora, nje nga kusherinjte e Ismail Qemalit dhe njeri prej personaliteteve me te shquara te Shqiperise se gjysmes se pare te shekullit XX, pati fatin te vizitonte Don Alandron ne Paris (E.B.Vlora, Kujtime. Tirane 2003. fq.215). Takimin me kete “Personazh te çuditshem” ai e pershkruan keshtu:
“…..Don Alandro na ftoi per darke ne vilen e madhe si pallat ku na njohu me shoqerine e larte te pranishme. Pasi perfundoi darka nje sherbetor solli nje kuti kadifeje te kuqe mbi nje tabaka argjendi dhe e vendosi para don Alandros. Ai u ngrit dhe mbajti nje fjalim te bukur….. dhe pastaj hapi kutine e kadifenjte dhe nxorri prej andej nje flamur shqiptar, nje shqiponje e zeze dykrenore ne fushe te kuqe dhe ma dha mua…..”.
Pese vjet e ruajta kete flamur ne dhomen e gjumit varur me nje gozhde anash krevatit, derisa erdhi vertet dita qe kishte profetizuar don Alandroja. Krejt papritur e krejt rastesisht ky flamur u ngrit vertet si simbol I Pavaresise se Shqiperise.
Ne vend te mbylljes
Ka ardhur koha qe shume e shume probleme hipotetike qe mbart historia jone kombetare te sqarohen siç duhet. Keshtu mund te themi ne menyre te argumentuar se flamuri yne, “flamuri I Skenderbeut”, eshte trashegimi e ndikimeve romako-bizantine ne shqiperine e shekujve te kaluar. I marre ne trajten e nje difuzioni kulturor ai ruan dhe sot ngjyrat e verteta dhe formen e pergjithshme te simbolit bizantin. Vetem shqiponja eshte ridimensionuar me kalimin e kohes, duke marre nje forme me te plote e me te bukur, e cila I ka krijuar edhe origjinalitet te veçante.
Flamuri I ngritur ne menyre simbolike diten e 28 Nentorit 1912 ne Vlore, I cili kurorezoi Shpalljen e Pavaresise se Shqiperise ishte flamuri I Kastrioteve, I ruajtur prej tyre gjate brezave dhe I sjelle ne Shqiperi nga Eqrem Bej Vlora, kusheriri I Ismail Qemalit.
Nderkohe qe atdhetarja demokratike zonja e respektuar Marigo Pozio e perdori si model per ta riprodhuar flamurin zyrtar te shtetit te ri, flamurin e mesiperm. Kjo eshte shkurtimisht historia e flamurit te Shqiperise simbolit tone kombetar.
shkruar nga Ilirian Gjika, historian
Origjina Matjane e Kastriotëve
Origjina Matjane e Kastriotëve
Shkruar Ilirjan GJIKA "Historian"
Të tjera fakte
Qysh nga botimi I parë I librit “Historia e Skënderbeut” të Barletit në vitin 1510 në Romë, kanë kaluar jo pak por 498 vjet, pra afërsisht pesë shekuj. Në këto vite ajo është ribotuar sipas një statistike të formuluar nga Profesor Kristo Frashëri (K. Frashëri, Skërnderbeu, jeta dhe vepra, 2002, 5), katër herë në gjuhën latine në: Romë, Strasburg, Frankfurt, Zagreb, katër herë në gjuhën gjermane, në vitet 1533-1771, pesë herë në gjuhën italiane në vitet 1554-1580, dy herë në gjuhën portugeze në vitet 1567-1588, në gjuhën polake në vitin 1569, në gjuhën spanjolle në vitin 1597 dhe e ripërshtatur ose e përmbledhur ajo është botuar në të gjitha gjuhët e Europës, duke përfshirë edhe tre botime në shqip; Tirane, 1964, 1968, dhe Prishtinë 1968. Në të gjitha këto territore të kontinentit të vjetër lexuesit që e kanë marrë në dorë këtë libër, përveçse janë njohur me jetën dhe bëmat e Skënderbeut, kanë mësuar se: Kastriotët janë me origjinë nga një krahinë e Shqipërisë që quhet Mat (M. Barleti Botimi Shqip 1964, fq.65). Vetëm në Shqipëri Barleti kontestohet për këtë fakt dhe nuk kontestohet për të tjera të dhëna, që ai I parashtron në këtë biografi të parë mbi Skënderbeun. Deri tani ekzistojnë përveçse përcaktimit të Barletit për origjinën Matjane të Kastriotëve edhe tre variante të tjera, ku studjues autoritarë dhe historianë të njohur argumentojnë se: Kastriotët mund të jenë edhe nga Hasi, Mirdita apo Dibra.
Ndërkohë që përveçse përcaktimit të Barletit se Kastriotët ishin Matjanë, ekzistojnë edhe një sërë të dhënash të tjera me karakter etnografik, folklorik, toponimastik, sociologjik, etj, që dëshmojnë këtë origjinë. Disa prej copëzave të këtij mozaiku faktesh dëshiroj që ti parashtroj edhe unë në këtë shkrim. Si shembull të parë do të paraqitim diçka nga armatura e Skënderbeut.
Dihet që përkrenarja dhe shpata e Skënderbeut ruhen në KUNSTHISTORICSCHE MUZEUM në Vjenë, Austri, në sallën XXV, e quajtur e Maksimilianit. Përkrenarja përbëhet prej çeliku dhe rrethohet nga një rrip I larë me ar. Në majë të saj është vendosur si simbol koka e dhisë me brirë. Duke marrë në shqyrtim simbolikën shohim se: në pjesën e rripit përkrenarja ka të gdhendur një mbishkrim prej dy shkronjash çift, që ndahen midis tyre me rozeta si: IM*PE*RA*TO*RE*BT që dëshifrohet kështu: Jezusi I Nazaretit, bekon Skënderbeun, Princin e Matit, Mbretin e Shqipërisë, tmerrin e osmanëve, Mbretin e Epirit.
Thuhet se përkrenarja ju dhurua Skënderbeut nga Papa Piu II-të kurse rripi me mbishkrimin ju shtua asaj nga pasardhësit e familjes Kastrioti që lindën pas emigrimit të saj në Itali.
Është e natyrshme që kushdo që porositi mbishkrimin qoftë Papa ose pasardhësit e heroit, ata e dinin mirë origjinën e Skënderbeut dhe u kujdesën aty që të shënonin edhe titullin e tij të parë si: Princi I Matit dhe pastaj Mbret I Shqipërisë, apo Mbret I Epirit. Ky fakt nuk mund të mohohet ose të anashkalohet sepse ai është një tjetër tregues se Kastriotët ishin nga Mati.
Ndërkohë në librin e tij “Skënderbeu, jeta dhe vepra të botuar në Tirane në vitin 2002, në fq.419, Profesor Kristo Frashëri thekson se: “Ballaban Pasha që ishte nga Batra e Martaneshit në Mat, përpara se të vinte jeniçer në Turqi shërbente si bari dhensh në tufat e Gjon Kastriotit”. Pra nga kjo e dhënë del se I ati I Skënderbeut Gjon Kastrioti ishte edhe një “dhënar” I madh dhe tufat e tij të deleve I kishte pranë Batrës, e cila ndodhet në Mat. Ndërkohë duhet të themi se nga historia dimë se: baza ekonomike e Matit ka qenë Blegtoria, së cilës I është kushtuar edhe një pjesë e së drejtës zakonore. Sipas një legjende të mbledhur në Shqefën të Matit nga dijetari Dilaver Kurti tregohet se: kur vinte Skënderbeu në Shqefën, fisi HUTRA shtronte në sofër një mçerë (masë) djathë që ishtë më e madhe se sofra. (D.Kurti, Shënime etnografike në Mat, 2004 fq.23). Po kështu të dhënat e drejtëpërdrejta të marra nga populli dëshmojnë se: dita e Shën Gjergjit është festa më popullore e blegtorisë që bëhet në Mat, në çdo 6 Maj. Kështu mbrëmja e parë e Shën Gjergjit quhet nata e shqerrave. Për Shën Gjergj theren qingjat e parë dhe piqen në hell dhe festa shoqërohet me ceremoni të shumta nga të mëdhenj dhe të vegjël ku: bëhet lakror, lyhen vezët me të kuqe, bëhet spërkatja me ujë, vendosen degë are në dyert e shtëpisë etj.
Në Shën Gjergj tufat me bagëti çohen në madër, që është një organizim blegtoral I disa fshatrave, mbi bazën e kullotës së përbashkët, e cila si dikuri ndodhte veçse në Mat. Marrja e prodhimit të Madrës d.m.th. (shkrehja) e saj, bëhej ditën e Shën Mërisë në 15 Gusht, siç quhej në këtë krahinë Shën Mëria e Bazit, sipas famullisë së fshatit Baz.
Ndikimit të këtyre festave dhe riteve lokale që festohen në Mat nuk I shpëtoi as familja e Gjon Kastriotit, I cili dy prej fëmijëve të I tij I quajti: Mara (Marie) dhe Gjergj. Këtë tezë e përforcon edhe fakti se Gjon Kastrioti ishte një besimtar I denjë ndaj fesë. Kjo gjë shihet tek dy aktet që ai dhe djemtë e tij nënshkruajnë me Manastirin e Hilandarit, ku u varros edhe njëri nga djemtë e Gjonit, Reposh Kastrioti (Historia e Popullit Shqiptar, I, 2002 fq.313-319).
Dukuria blegtorale-ekonomike e “Madrës” dhe e drejta zakonore e pashkruar mbi të u përfshi si një kapitull I veçantë nga Skënderbeu në të drejtën që ai formuloi dhe që ne e njohim me emrin Kanuni I Skënderbeut.
Kështu 6 Maji nuk është dita kur lindi Gjergj Kastrioti siç pretendojnë disa autorë, por është festimi I ditës së Shën Gjergjit në trevat që bënin pjesë në Principatën e Kastriotëve, ku Mati si vendlindja e tyre zë një vend të veçantë.
KASTRIOTET, PAL ENGJELLI DHE FORMULA E PAGEZIMIT
NE VITIN 1462 NE MANASTIRIN E Shen Merise ne Mat u mblodh kuvendi I pare kishtar ne trojet shqiptare . Kuvende te tilla mund te jene organizuar edhe me pare ,por per to ne historine e Shqiperise nuk kemi te dhena . Mendohet se ato ishin sinode te autoriteteve Kishtare lokale ne te cilat diskutoheshin probleme te dogmes kristiane dhe te organizimit te klerit.
Forume te tilla qe mund te jene organizuar qysh nga periudha e fundit e pushtimit romak,kane vijuar edhe gjate mesjetes bizantine, e me tej deri ne shekulln e XVIII.
Kuvendi I Matit u mblodh me 8 nentor te vitit 1462 me inisiativen e kryepeshkopit te Durresit Pal Engjellit , njerit prej autoriteteve kryesore kishtare katolike te Shqiperise. Pyetjes se perse u zgjodh Mati ne kete sinod krahinor kishtar ne do ti japim pergjigje pak me poshte, nderkohe qe mund te themi se kuvendi pati si qellim kryesor frenimin e perhapjes se fese islame dhe forcimin e besimit kristian perballe islamizmit gjithnje e ne rritje ne radhet e popullsise se Shqiperise ne fillim te gjysmes se dyte te shekullit te XV
Ne kete mbledhje moren pjese nje numer I madh klerikesh, laikesh dhe paria e vendit
Si: KASTRIOTET,Dukagjinet,Topiajt,Muzakajt,Golemet,etj. Rreth pjesemarrjes se perfaqesuesve te Parise politike prof. Eqerem Çabej ishte I pari qe hodhi idene se kuvendi I Matit u organizua nga vete Skenderbeu
Kjo teze eshte nje tjeter argument I forte , I cili perputhet me te verteten historike se kastriotet ishin nga Mati. Ja se ç,thote Çabej rreth ketij problemi: “Zgjedhja e Matit si vend mbledhjeje , nje krahine relativisht e lire ne ate kohe , dhe si te thuash vatra e deres se Kastrioteve . mbase nuk eshte nje gje e rastit ne kete mes”.
Kuvendi I zhvilloi punimet ne Manastirin e Shen Trinise dhe ai kishte si qellim kryesor frenimin e ndikimit te kultures turke ne territoret e lira shqiptare . Kjo gje shihet ne aktet e tubimit , te cilat ishin me permbajtje fetare. Ne to trajtohet figura e klerit ne pergjithesi. Prifti, thuhej ne nje akt duhet te banonte prane kishes. Ai duhet te mbante veç orendite e kishes dhe veç te tijat, si dhe I ndalohej shitja dhe dhenia me qera e pasurive te famullise. Gjithashtu trajtohej pastertia e figures se meshtarit , niveli I tij kulturor ,morali, sjellja dhe sherbimi .
Permbajtja e akteve te tjera kishte te bente me shtate sakramentet e kishes dhe zbatimin e tyre per ritualet fetare te: rrefimit , celebrimit, sherbimit , dhenies se ujit te bekuar, te vajit te shenjte , kungimit, pagezimit, kurorezimit, etj.
Nje rendesi te veçante kuvendi I dha edhe problemit te marteses mbi kurore,sepse shume besimtare perveç gruas se pare merrnin dhe nje te dyte(konkubine)Ne kete rast kuvendi sanksionoi masen me te ashper qe mbante kisha katolike ndaj konkubinatit duke refuzuar pagezimin ,kurorezimin dhe ritualet e varrimit per familjet qe aplikonin martesen mbi kurore.
Por akti me I rendesishem I kuvendit te Matit te vitit 1462 ishte dhe formulimi I nje fjalie te veçante , e cila per kohen do te ishte nje zgjidhje praktike .Por per historine e Shqiperise do te ishte e rendesishme ,sepse eshte dokumenti I pare qe deshmon shkrimin e gjuhes shqipe. Kjo fjali qe u formulua nga Pal Engjelli ashtu si dhe aktet e tjera te ketij forumi do tu sherbente te gjithe njerezve te thjeshte. Keshtu edhe pa I sjelle foshnjat ne kishe per ti pagezuar nga prifti, çdo besimtar mund te bente vete formalisht kete akt duke thene ne gjuhen shqipe frazen:UN TE PAGESONT PREMENIT ATIT ET BIRIT ET SPERTIT SENIT Nderkohe ky dokument qe eshte I pari qe deshmon jo vetem gjuhen shqipe, por edhe dialektin e saj verior(geg), do te ishte harruar ne thellesine e shekujve, n.q.se nuk do te ishte arkivuar dhe arkivuar ne kancelerite e kishes katolike. E shkruar ne gjuhen shqipe me shkronja latine, ashtu si gjithe aktet e ketij kuvendi, ajo deshmon se ne Shqiperine e kohes se Skenderbeut , ne shekullin e XV, gjuha shqipe shkruhej me kete alfabet, jo vetem nga kleriket, por edhe nga noteret dhe hartuesit e dokumenteve.
Aktet e kuvendit te Matit te vitit 1462 midis tyre dhe formula e pagezimit u gjeten ne fillim te shekullit te XX, nga historiani Rumun Nikolla Jorga. Ai I gjeti ato ne biblioteken e Firences dhe I publikoi ne vitin 1915, ndersa ne vitin 1926 u be nje botim I dyte ne Paris I ketyre akteve nga studiuesi francez Mario Roques. Vite me vone do te ishte gjuhetari I madh shqiptar Eqerem Çabej , I cili do te formulonte nje studim te veçante te titulluar “Kuvendi kishtar I Matit I vitit 1462 dhe formula e pagezimit , botuar ne revisten “Arsimi popullor”, ne Janar-Shkurt te vitit 1963. Keto akte ruhen ne biblioteken Laurentiana ne Firence ne regjistrin 1167 ku ndodhet. Kodiku I Pal Ëngjellit , I cili eshte nje liber pergamene qe perbehet nga 37 flete
Kodiku permban 13 dokumenta mesjetare te shkruar ne gjuhen latine, ku njera prej te cilave permbledh aktet e kuvendit te Matit I titulluar”Vendimet,urdheresat dhe rregullore. Ashtu siç e thame edhe me siper paraqitet gjendja kritike ne te cilen gjendej kisha dhe kleri ne dioqezat katolike si shkak I pushtimit turk si dhe jepen rruget e daljes nga kriza. Ne nje pjese te ketij akti gjendet edhe formula e pagezimit Per te cilen Pal Engjellit kurre nuk do t’I shkonte ne mendje se perveç qellimit te saj paktik nga besimtaret kater shekuj me vone ajo do te mesohej prej te gjithe nxenesve te shkolles se arsimit shqip ne çdo tekst gjuhesie dhe historie si dikumenti I pare I shqipes se shkruar. Por ky problem nuk mbeti deri ketu. Ai u trajtua edhe nga studjuesi dhe historiani Dilaver Kurti, veprimtaria e te cilit ju kushtua pergjithesisht treves se Matit. Perveç kuvendit dhe akteve te tij Dilaver Kurti beri edhe lokalizimin e Manastirit ku mbajten aktet e ketij kuvendi. Ne vitin 1972 ai publikoi studimin “Dokumenti ma i vjeter i gjuhes shqipe dhe trinia e Matit”, botuar ne gazeten “Zeri i Rinise”.
Ne kete shkrim D.Kurti deshmon se: Pas studimit ne terren gjeti se Kisha e Sanct e Trinitatis De Emathia, pra kisha e Shen Merise se Trinise se Matit ndodhej midis fshatit Shlli dhe Macukull ne rrethin e Matit. Emri i saj ruhet ne gjuhen e popullit ne formen Shnritat dhe objekti i braktisur prej kohesh ndodhet ne formen e rrenojes. Interesant per historianet eshte vendodhja e kishes ku u mbajt ky sinod. Ajo ndodhet fare prane Shqefnit, ku jetonte fisi i kastrioteve dhe qytezes mesjetare te Stelushit, ne te cilen ata kishin seline e tyre ne Mat.
Nderkohe qe jo vetem mund te aludojne per keto fakte, por mund te themi se: Ishin Kastriotet ata qe u kujdesen per organizimin e Kuvendit kishtar te Matit, i cili u mbajt ne zoterimet e tyre, pikerisht ne ne Mat, vendin e origjines se kesaj familjeje.
Fakte të reja mbi Kastriotët
Të “ndrydhur” në problemet e realitetit të çuditshëm Shqiptar, një masë e konsiderueshme e studjuesëve dhe historianëve tanë presin që edhe për epokën e Skënderbeut, ashtu si edhe për periudha të tjera të historisë së Shqipërisë, të dhënat dhe faktet e reja, të publikohen vetëm prej botimeve të huaja. Një gjë e tillë po ndodh random, jo për dëshirën apo mungesën e seriozitetit të historianëve tanë, por për mundësitë e pakta që u krijohen atyre, qoftë nga ana e shtetit, qoftë nga institucionet e tjera kulturore, etj.
Ndërkohë që të paktat zbulime që janë bërë kryesisht jashtë shtetit në arkivat, bibliotekat, apo në kisha dhe varrezat historike janë bërë nga studjues të ndodhur rastësisht si diplomatë ose nga ndonjë iniciativë e “çartur” private e ndonjë hulumtuesi “aventurier”.
Pavarësisht se me sytë e kthyer nga “sofra” e miqve të huaj, nga e cila mund të na vijë ndonjë “thërrime”, apo “kafshatë”, përsëri historianët shqiptarë po vazhdojnë të përpiqen dhe të mundohen, që edhe me këto mundësi të pakta të shfrytëzojnë botimet e pregatitura në perëndim për të pasuruar sado pak mozaikun e historisë sonë kombëtare.
Diçka e tillë ndodhi edhe këto ditë, kur miku im, përkthyesi I apasionuar Genci Zaka më dhuroi “frutin” e parë të punës së tij. Ishte një libër historik, I botuar në gjuhën shqipe në Leçe të Italisë nga projekti Italo-Shqiptar I quajtur “Promoalba”.
Është pikërisht studjuesi I mirënjohur I historisë, Profesori I Universitetit të Salentos, Giancarlo Vallone, I cili në librin e tij “Periudha pas Skënderbeut”, tregon për integrimin e familjes Kastrioti dhe Shqiptarëve të tjerë të emigruar në Itali pas vdekjes së Skënderbeut në institucionet e mbretërisë së Napolit në shekujt XV-XVII.
Aty tregohet me fakte dhe dokumenta të mbledhura me kujdes dhe të prezantuara me profesionalizëm nga autori, për Gjon Kastriotin e ri, bashkëshorten e Skënderbeut: Donikën, pasardhësit e kësaj familjeje, Kastriotët e Italisë, si dhe të Shqiptarëve që u vendosën në brigjet Salentene. Por më e rëndësishmja midis fakteve dhe dokumentave të ndryshme është publikimi nga historiani Vallone I Pemës gjenealogjike të Kastriotëve, që nis nga Gjergji dhe Donika dhe vazhdon më tej deri tek dy degët e kësaj familjeje që vijojnë të jetojnë edhe sot në Leçe dhe Napoli.
Ndërkohë që për mua më me interes ishin të dhënat që jepen në libër për Donika Kastrioti Arianitin, bashkëshorten e heroit tonë kombëtar, të panjohura nga historografia jonë më parë.
Aty, autori pohon se e veja e Skënderbeut, e quajtur në gjuhën vendase si “Scannalibeca”, ka jetuar në mërgim me krenari dhe mençuri aq të matur, duke mos e vuajtur emrin e madh të të shoqit dhe duke mos e poshtëruar atë, (fq.75). Andronika, e cila në historinë e Shqipërisë njihet me emrin Donika mbërriti në Itali në 23 maj të vitit 1468. Dokumenti I publikuar në faqen 74 të librit na njofton se ajo merrte si të ardhura një pension prej 1000 dukatësh nga mbreti I Napolit.
Në 27 Gusht 1468 ajo u zhvendos nga feudet që mbreti Ferdinant ja kish dhënë të shoqit në Salento drejt Napolit, ku fillimisht nisi të banonte në shtëpinë e juristit të njohur Pietro Cola D’Alessandro, në afërsi të Santa Chiarës. Disa vite më vonë pas ardhjes në Napoli të gruas së dytë të Ferdinantit, Giovannës, pikërisht në 11 shtator 1477, në rrethana të panjohura Donika Kastrioti nisi të shërbente pranë saj, duke luajtur një rol me peshë në oborrin Aragonez, (fq.75).
Ndërkohë që të tjera dokumenta na dëshmojnë se kur në vitin 1496 u rindërtua në Castelnuovo, në rezidencën mbretërore apartamenti I Giovannës III-të, zonja Donika kishte një dhome mbi të, në katin e dytë të krahut perëndimor, si edhe madana Porfida, që ishte nga dera e Arianitëve dhe kishte lidhje gjaku me të. Duke qenë me prestigj dhe me ndikim të përditshëm në oborr, mbreti tjetër I Napolit Alfonsi II-të I beson në 20 Tetor 1494 zyrtarisht Giovannën III-të, të cilën Donika do të përpiqet që ta bindë që të mos e lërë Napolin pas vdekjes së Mbretit Ferdinant.
Për këto shërbime mbreti I ri I Napolit Federiko gjatë një ceremonie në oborr do të përqafohet me: “La mogliere de scannalibecho” (Donikën), dhe do ti dhurojë asaj feudin e Goglianos në 1 prill të vitit 1498, për shërbimet që ajo kishte bërë në oborr.
Në një tjetër dokument na jepet letra që përfaqësuesi I legatës veneciane në Napoli, Francesco Morosini e shkruan në janar 1501, e cila na njofton për udhëtimin e zonjës Donika në Spanjë duke shoqëruar tashmë nënë mbretëreshë Giovannën III-të.
Në letër diplomati venecian shkruan se: “Giovanna IV ka qëndruar në Napoli, është e veja e mbretit Ferrandino, është e ndershme dhe e kujdesshme: me të është Andronika (Donika), e veja e Skënderbeut, mike e ngushtë e Venecias, (fq.78).
Me sa duket në vitin 1501 kur mbërriti në Spanjë zonja Donika Kastrioti tashmë ishte 73 vjeçe dhe nuk do të ketë mundësinë të kthehet në Napoli. Ajo duhet të ketë vdekur sipas autorit në harkun kohor midis marsit të vitit 1505 dhe shtatorit 1506. Ky fakt dëshmohet nga testamenti I Giovannës III-të, në të cilin pohohet se Andronika është varrosur në kishën e Trinisë së Shenjtë në Valencia të Spanjës. Këtë fakt autori e vërteton edhe nga një burim tjetër. Ai të cilit I referohet është libri I autorit G.A.Summote I titulluar në italisht “Del Istoria della citta’ e Regno di Napoli IV”, botuar në Napoli në vitin1675, ku në faqen 17 të tij pohohet se: gruaja e Skënderbeut ishte varrosur në kishën e Trinisë së Shenjtë në Valencia në vitin 1506.
Ky fakt që për shumë historianë ka qenë I panjohur duhet marrë tashmë konsideratë pasi na plotëson një boshllëk të historisë sonë. Tashmë na del si detyrim moral që të hulumtojnë në Valencia se ku ndodhet kasha e Shën Trinisë së shenjtë dhe a gjendet pranë saj në një varrezë të vjetër, varri I bashkëshortes së të vetmit hero tonit kombëtar. Le të shpresojmë në dëshirën tonë. Ndoshta historia do të na servirë ndonjë tjetër surprizë.
Shkruar Ilirjan GJIKA "Historian"
Të tjera fakte
Qysh nga botimi I parë I librit “Historia e Skënderbeut” të Barletit në vitin 1510 në Romë, kanë kaluar jo pak por 498 vjet, pra afërsisht pesë shekuj. Në këto vite ajo është ribotuar sipas një statistike të formuluar nga Profesor Kristo Frashëri (K. Frashëri, Skërnderbeu, jeta dhe vepra, 2002, 5), katër herë në gjuhën latine në: Romë, Strasburg, Frankfurt, Zagreb, katër herë në gjuhën gjermane, në vitet 1533-1771, pesë herë në gjuhën italiane në vitet 1554-1580, dy herë në gjuhën portugeze në vitet 1567-1588, në gjuhën polake në vitin 1569, në gjuhën spanjolle në vitin 1597 dhe e ripërshtatur ose e përmbledhur ajo është botuar në të gjitha gjuhët e Europës, duke përfshirë edhe tre botime në shqip; Tirane, 1964, 1968, dhe Prishtinë 1968. Në të gjitha këto territore të kontinentit të vjetër lexuesit që e kanë marrë në dorë këtë libër, përveçse janë njohur me jetën dhe bëmat e Skënderbeut, kanë mësuar se: Kastriotët janë me origjinë nga një krahinë e Shqipërisë që quhet Mat (M. Barleti Botimi Shqip 1964, fq.65). Vetëm në Shqipëri Barleti kontestohet për këtë fakt dhe nuk kontestohet për të tjera të dhëna, që ai I parashtron në këtë biografi të parë mbi Skënderbeun. Deri tani ekzistojnë përveçse përcaktimit të Barletit për origjinën Matjane të Kastriotëve edhe tre variante të tjera, ku studjues autoritarë dhe historianë të njohur argumentojnë se: Kastriotët mund të jenë edhe nga Hasi, Mirdita apo Dibra.
Ndërkohë që përveçse përcaktimit të Barletit se Kastriotët ishin Matjanë, ekzistojnë edhe një sërë të dhënash të tjera me karakter etnografik, folklorik, toponimastik, sociologjik, etj, që dëshmojnë këtë origjinë. Disa prej copëzave të këtij mozaiku faktesh dëshiroj që ti parashtroj edhe unë në këtë shkrim. Si shembull të parë do të paraqitim diçka nga armatura e Skënderbeut.
Dihet që përkrenarja dhe shpata e Skënderbeut ruhen në KUNSTHISTORICSCHE MUZEUM në Vjenë, Austri, në sallën XXV, e quajtur e Maksimilianit. Përkrenarja përbëhet prej çeliku dhe rrethohet nga një rrip I larë me ar. Në majë të saj është vendosur si simbol koka e dhisë me brirë. Duke marrë në shqyrtim simbolikën shohim se: në pjesën e rripit përkrenarja ka të gdhendur një mbishkrim prej dy shkronjash çift, që ndahen midis tyre me rozeta si: IM*PE*RA*TO*RE*BT që dëshifrohet kështu: Jezusi I Nazaretit, bekon Skënderbeun, Princin e Matit, Mbretin e Shqipërisë, tmerrin e osmanëve, Mbretin e Epirit.
Thuhet se përkrenarja ju dhurua Skënderbeut nga Papa Piu II-të kurse rripi me mbishkrimin ju shtua asaj nga pasardhësit e familjes Kastrioti që lindën pas emigrimit të saj në Itali.
Është e natyrshme që kushdo që porositi mbishkrimin qoftë Papa ose pasardhësit e heroit, ata e dinin mirë origjinën e Skënderbeut dhe u kujdesën aty që të shënonin edhe titullin e tij të parë si: Princi I Matit dhe pastaj Mbret I Shqipërisë, apo Mbret I Epirit. Ky fakt nuk mund të mohohet ose të anashkalohet sepse ai është një tjetër tregues se Kastriotët ishin nga Mati.
Ndërkohë në librin e tij “Skënderbeu, jeta dhe vepra të botuar në Tirane në vitin 2002, në fq.419, Profesor Kristo Frashëri thekson se: “Ballaban Pasha që ishte nga Batra e Martaneshit në Mat, përpara se të vinte jeniçer në Turqi shërbente si bari dhensh në tufat e Gjon Kastriotit”. Pra nga kjo e dhënë del se I ati I Skënderbeut Gjon Kastrioti ishte edhe një “dhënar” I madh dhe tufat e tij të deleve I kishte pranë Batrës, e cila ndodhet në Mat. Ndërkohë duhet të themi se nga historia dimë se: baza ekonomike e Matit ka qenë Blegtoria, së cilës I është kushtuar edhe një pjesë e së drejtës zakonore. Sipas një legjende të mbledhur në Shqefën të Matit nga dijetari Dilaver Kurti tregohet se: kur vinte Skënderbeu në Shqefën, fisi HUTRA shtronte në sofër një mçerë (masë) djathë që ishtë më e madhe se sofra. (D.Kurti, Shënime etnografike në Mat, 2004 fq.23). Po kështu të dhënat e drejtëpërdrejta të marra nga populli dëshmojnë se: dita e Shën Gjergjit është festa më popullore e blegtorisë që bëhet në Mat, në çdo 6 Maj. Kështu mbrëmja e parë e Shën Gjergjit quhet nata e shqerrave. Për Shën Gjergj theren qingjat e parë dhe piqen në hell dhe festa shoqërohet me ceremoni të shumta nga të mëdhenj dhe të vegjël ku: bëhet lakror, lyhen vezët me të kuqe, bëhet spërkatja me ujë, vendosen degë are në dyert e shtëpisë etj.
Në Shën Gjergj tufat me bagëti çohen në madër, që është një organizim blegtoral I disa fshatrave, mbi bazën e kullotës së përbashkët, e cila si dikuri ndodhte veçse në Mat. Marrja e prodhimit të Madrës d.m.th. (shkrehja) e saj, bëhej ditën e Shën Mërisë në 15 Gusht, siç quhej në këtë krahinë Shën Mëria e Bazit, sipas famullisë së fshatit Baz.
Ndikimit të këtyre festave dhe riteve lokale që festohen në Mat nuk I shpëtoi as familja e Gjon Kastriotit, I cili dy prej fëmijëve të I tij I quajti: Mara (Marie) dhe Gjergj. Këtë tezë e përforcon edhe fakti se Gjon Kastrioti ishte një besimtar I denjë ndaj fesë. Kjo gjë shihet tek dy aktet që ai dhe djemtë e tij nënshkruajnë me Manastirin e Hilandarit, ku u varros edhe njëri nga djemtë e Gjonit, Reposh Kastrioti (Historia e Popullit Shqiptar, I, 2002 fq.313-319).
Dukuria blegtorale-ekonomike e “Madrës” dhe e drejta zakonore e pashkruar mbi të u përfshi si një kapitull I veçantë nga Skënderbeu në të drejtën që ai formuloi dhe që ne e njohim me emrin Kanuni I Skënderbeut.
Kështu 6 Maji nuk është dita kur lindi Gjergj Kastrioti siç pretendojnë disa autorë, por është festimi I ditës së Shën Gjergjit në trevat që bënin pjesë në Principatën e Kastriotëve, ku Mati si vendlindja e tyre zë një vend të veçantë.
KASTRIOTET, PAL ENGJELLI DHE FORMULA E PAGEZIMIT
NE VITIN 1462 NE MANASTIRIN E Shen Merise ne Mat u mblodh kuvendi I pare kishtar ne trojet shqiptare . Kuvende te tilla mund te jene organizuar edhe me pare ,por per to ne historine e Shqiperise nuk kemi te dhena . Mendohet se ato ishin sinode te autoriteteve Kishtare lokale ne te cilat diskutoheshin probleme te dogmes kristiane dhe te organizimit te klerit.
Forume te tilla qe mund te jene organizuar qysh nga periudha e fundit e pushtimit romak,kane vijuar edhe gjate mesjetes bizantine, e me tej deri ne shekulln e XVIII.
Kuvendi I Matit u mblodh me 8 nentor te vitit 1462 me inisiativen e kryepeshkopit te Durresit Pal Engjellit , njerit prej autoriteteve kryesore kishtare katolike te Shqiperise. Pyetjes se perse u zgjodh Mati ne kete sinod krahinor kishtar ne do ti japim pergjigje pak me poshte, nderkohe qe mund te themi se kuvendi pati si qellim kryesor frenimin e perhapjes se fese islame dhe forcimin e besimit kristian perballe islamizmit gjithnje e ne rritje ne radhet e popullsise se Shqiperise ne fillim te gjysmes se dyte te shekullit te XV
Ne kete mbledhje moren pjese nje numer I madh klerikesh, laikesh dhe paria e vendit
Si: KASTRIOTET,Dukagjinet,Topiajt,Muzakajt,Golemet,etj. Rreth pjesemarrjes se perfaqesuesve te Parise politike prof. Eqerem Çabej ishte I pari qe hodhi idene se kuvendi I Matit u organizua nga vete Skenderbeu
Kjo teze eshte nje tjeter argument I forte , I cili perputhet me te verteten historike se kastriotet ishin nga Mati. Ja se ç,thote Çabej rreth ketij problemi: “Zgjedhja e Matit si vend mbledhjeje , nje krahine relativisht e lire ne ate kohe , dhe si te thuash vatra e deres se Kastrioteve . mbase nuk eshte nje gje e rastit ne kete mes”.
Kuvendi I zhvilloi punimet ne Manastirin e Shen Trinise dhe ai kishte si qellim kryesor frenimin e ndikimit te kultures turke ne territoret e lira shqiptare . Kjo gje shihet ne aktet e tubimit , te cilat ishin me permbajtje fetare. Ne to trajtohet figura e klerit ne pergjithesi. Prifti, thuhej ne nje akt duhet te banonte prane kishes. Ai duhet te mbante veç orendite e kishes dhe veç te tijat, si dhe I ndalohej shitja dhe dhenia me qera e pasurive te famullise. Gjithashtu trajtohej pastertia e figures se meshtarit , niveli I tij kulturor ,morali, sjellja dhe sherbimi .
Permbajtja e akteve te tjera kishte te bente me shtate sakramentet e kishes dhe zbatimin e tyre per ritualet fetare te: rrefimit , celebrimit, sherbimit , dhenies se ujit te bekuar, te vajit te shenjte , kungimit, pagezimit, kurorezimit, etj.
Nje rendesi te veçante kuvendi I dha edhe problemit te marteses mbi kurore,sepse shume besimtare perveç gruas se pare merrnin dhe nje te dyte(konkubine)Ne kete rast kuvendi sanksionoi masen me te ashper qe mbante kisha katolike ndaj konkubinatit duke refuzuar pagezimin ,kurorezimin dhe ritualet e varrimit per familjet qe aplikonin martesen mbi kurore.
Por akti me I rendesishem I kuvendit te Matit te vitit 1462 ishte dhe formulimi I nje fjalie te veçante , e cila per kohen do te ishte nje zgjidhje praktike .Por per historine e Shqiperise do te ishte e rendesishme ,sepse eshte dokumenti I pare qe deshmon shkrimin e gjuhes shqipe. Kjo fjali qe u formulua nga Pal Engjelli ashtu si dhe aktet e tjera te ketij forumi do tu sherbente te gjithe njerezve te thjeshte. Keshtu edhe pa I sjelle foshnjat ne kishe per ti pagezuar nga prifti, çdo besimtar mund te bente vete formalisht kete akt duke thene ne gjuhen shqipe frazen:UN TE PAGESONT PREMENIT ATIT ET BIRIT ET SPERTIT SENIT Nderkohe ky dokument qe eshte I pari qe deshmon jo vetem gjuhen shqipe, por edhe dialektin e saj verior(geg), do te ishte harruar ne thellesine e shekujve, n.q.se nuk do te ishte arkivuar dhe arkivuar ne kancelerite e kishes katolike. E shkruar ne gjuhen shqipe me shkronja latine, ashtu si gjithe aktet e ketij kuvendi, ajo deshmon se ne Shqiperine e kohes se Skenderbeut , ne shekullin e XV, gjuha shqipe shkruhej me kete alfabet, jo vetem nga kleriket, por edhe nga noteret dhe hartuesit e dokumenteve.
Aktet e kuvendit te Matit te vitit 1462 midis tyre dhe formula e pagezimit u gjeten ne fillim te shekullit te XX, nga historiani Rumun Nikolla Jorga. Ai I gjeti ato ne biblioteken e Firences dhe I publikoi ne vitin 1915, ndersa ne vitin 1926 u be nje botim I dyte ne Paris I ketyre akteve nga studiuesi francez Mario Roques. Vite me vone do te ishte gjuhetari I madh shqiptar Eqerem Çabej , I cili do te formulonte nje studim te veçante te titulluar “Kuvendi kishtar I Matit I vitit 1462 dhe formula e pagezimit , botuar ne revisten “Arsimi popullor”, ne Janar-Shkurt te vitit 1963. Keto akte ruhen ne biblioteken Laurentiana ne Firence ne regjistrin 1167 ku ndodhet. Kodiku I Pal Ëngjellit , I cili eshte nje liber pergamene qe perbehet nga 37 flete
Kodiku permban 13 dokumenta mesjetare te shkruar ne gjuhen latine, ku njera prej te cilave permbledh aktet e kuvendit te Matit I titulluar”Vendimet,urdheresat dhe rregullore. Ashtu siç e thame edhe me siper paraqitet gjendja kritike ne te cilen gjendej kisha dhe kleri ne dioqezat katolike si shkak I pushtimit turk si dhe jepen rruget e daljes nga kriza. Ne nje pjese te ketij akti gjendet edhe formula e pagezimit Per te cilen Pal Engjellit kurre nuk do t’I shkonte ne mendje se perveç qellimit te saj paktik nga besimtaret kater shekuj me vone ajo do te mesohej prej te gjithe nxenesve te shkolles se arsimit shqip ne çdo tekst gjuhesie dhe historie si dikumenti I pare I shqipes se shkruar. Por ky problem nuk mbeti deri ketu. Ai u trajtua edhe nga studjuesi dhe historiani Dilaver Kurti, veprimtaria e te cilit ju kushtua pergjithesisht treves se Matit. Perveç kuvendit dhe akteve te tij Dilaver Kurti beri edhe lokalizimin e Manastirit ku mbajten aktet e ketij kuvendi. Ne vitin 1972 ai publikoi studimin “Dokumenti ma i vjeter i gjuhes shqipe dhe trinia e Matit”, botuar ne gazeten “Zeri i Rinise”.
Ne kete shkrim D.Kurti deshmon se: Pas studimit ne terren gjeti se Kisha e Sanct e Trinitatis De Emathia, pra kisha e Shen Merise se Trinise se Matit ndodhej midis fshatit Shlli dhe Macukull ne rrethin e Matit. Emri i saj ruhet ne gjuhen e popullit ne formen Shnritat dhe objekti i braktisur prej kohesh ndodhet ne formen e rrenojes. Interesant per historianet eshte vendodhja e kishes ku u mbajt ky sinod. Ajo ndodhet fare prane Shqefnit, ku jetonte fisi i kastrioteve dhe qytezes mesjetare te Stelushit, ne te cilen ata kishin seline e tyre ne Mat.
Nderkohe qe jo vetem mund te aludojne per keto fakte, por mund te themi se: Ishin Kastriotet ata qe u kujdesen per organizimin e Kuvendit kishtar te Matit, i cili u mbajt ne zoterimet e tyre, pikerisht ne ne Mat, vendin e origjines se kesaj familjeje.
Fakte të reja mbi Kastriotët
Të “ndrydhur” në problemet e realitetit të çuditshëm Shqiptar, një masë e konsiderueshme e studjuesëve dhe historianëve tanë presin që edhe për epokën e Skënderbeut, ashtu si edhe për periudha të tjera të historisë së Shqipërisë, të dhënat dhe faktet e reja, të publikohen vetëm prej botimeve të huaja. Një gjë e tillë po ndodh random, jo për dëshirën apo mungesën e seriozitetit të historianëve tanë, por për mundësitë e pakta që u krijohen atyre, qoftë nga ana e shtetit, qoftë nga institucionet e tjera kulturore, etj.
Ndërkohë që të paktat zbulime që janë bërë kryesisht jashtë shtetit në arkivat, bibliotekat, apo në kisha dhe varrezat historike janë bërë nga studjues të ndodhur rastësisht si diplomatë ose nga ndonjë iniciativë e “çartur” private e ndonjë hulumtuesi “aventurier”.
Pavarësisht se me sytë e kthyer nga “sofra” e miqve të huaj, nga e cila mund të na vijë ndonjë “thërrime”, apo “kafshatë”, përsëri historianët shqiptarë po vazhdojnë të përpiqen dhe të mundohen, që edhe me këto mundësi të pakta të shfrytëzojnë botimet e pregatitura në perëndim për të pasuruar sado pak mozaikun e historisë sonë kombëtare.
Diçka e tillë ndodhi edhe këto ditë, kur miku im, përkthyesi I apasionuar Genci Zaka më dhuroi “frutin” e parë të punës së tij. Ishte një libër historik, I botuar në gjuhën shqipe në Leçe të Italisë nga projekti Italo-Shqiptar I quajtur “Promoalba”.
Është pikërisht studjuesi I mirënjohur I historisë, Profesori I Universitetit të Salentos, Giancarlo Vallone, I cili në librin e tij “Periudha pas Skënderbeut”, tregon për integrimin e familjes Kastrioti dhe Shqiptarëve të tjerë të emigruar në Itali pas vdekjes së Skënderbeut në institucionet e mbretërisë së Napolit në shekujt XV-XVII.
Aty tregohet me fakte dhe dokumenta të mbledhura me kujdes dhe të prezantuara me profesionalizëm nga autori, për Gjon Kastriotin e ri, bashkëshorten e Skënderbeut: Donikën, pasardhësit e kësaj familjeje, Kastriotët e Italisë, si dhe të Shqiptarëve që u vendosën në brigjet Salentene. Por më e rëndësishmja midis fakteve dhe dokumentave të ndryshme është publikimi nga historiani Vallone I Pemës gjenealogjike të Kastriotëve, që nis nga Gjergji dhe Donika dhe vazhdon më tej deri tek dy degët e kësaj familjeje që vijojnë të jetojnë edhe sot në Leçe dhe Napoli.
Ndërkohë që për mua më me interes ishin të dhënat që jepen në libër për Donika Kastrioti Arianitin, bashkëshorten e heroit tonë kombëtar, të panjohura nga historografia jonë më parë.
Aty, autori pohon se e veja e Skënderbeut, e quajtur në gjuhën vendase si “Scannalibeca”, ka jetuar në mërgim me krenari dhe mençuri aq të matur, duke mos e vuajtur emrin e madh të të shoqit dhe duke mos e poshtëruar atë, (fq.75). Andronika, e cila në historinë e Shqipërisë njihet me emrin Donika mbërriti në Itali në 23 maj të vitit 1468. Dokumenti I publikuar në faqen 74 të librit na njofton se ajo merrte si të ardhura një pension prej 1000 dukatësh nga mbreti I Napolit.
Në 27 Gusht 1468 ajo u zhvendos nga feudet që mbreti Ferdinant ja kish dhënë të shoqit në Salento drejt Napolit, ku fillimisht nisi të banonte në shtëpinë e juristit të njohur Pietro Cola D’Alessandro, në afërsi të Santa Chiarës. Disa vite më vonë pas ardhjes në Napoli të gruas së dytë të Ferdinantit, Giovannës, pikërisht në 11 shtator 1477, në rrethana të panjohura Donika Kastrioti nisi të shërbente pranë saj, duke luajtur një rol me peshë në oborrin Aragonez, (fq.75).
Ndërkohë që të tjera dokumenta na dëshmojnë se kur në vitin 1496 u rindërtua në Castelnuovo, në rezidencën mbretërore apartamenti I Giovannës III-të, zonja Donika kishte një dhome mbi të, në katin e dytë të krahut perëndimor, si edhe madana Porfida, që ishte nga dera e Arianitëve dhe kishte lidhje gjaku me të. Duke qenë me prestigj dhe me ndikim të përditshëm në oborr, mbreti tjetër I Napolit Alfonsi II-të I beson në 20 Tetor 1494 zyrtarisht Giovannën III-të, të cilën Donika do të përpiqet që ta bindë që të mos e lërë Napolin pas vdekjes së Mbretit Ferdinant.
Për këto shërbime mbreti I ri I Napolit Federiko gjatë një ceremonie në oborr do të përqafohet me: “La mogliere de scannalibecho” (Donikën), dhe do ti dhurojë asaj feudin e Goglianos në 1 prill të vitit 1498, për shërbimet që ajo kishte bërë në oborr.
Në një tjetër dokument na jepet letra që përfaqësuesi I legatës veneciane në Napoli, Francesco Morosini e shkruan në janar 1501, e cila na njofton për udhëtimin e zonjës Donika në Spanjë duke shoqëruar tashmë nënë mbretëreshë Giovannën III-të.
Në letër diplomati venecian shkruan se: “Giovanna IV ka qëndruar në Napoli, është e veja e mbretit Ferrandino, është e ndershme dhe e kujdesshme: me të është Andronika (Donika), e veja e Skënderbeut, mike e ngushtë e Venecias, (fq.78).
Me sa duket në vitin 1501 kur mbërriti në Spanjë zonja Donika Kastrioti tashmë ishte 73 vjeçe dhe nuk do të ketë mundësinë të kthehet në Napoli. Ajo duhet të ketë vdekur sipas autorit në harkun kohor midis marsit të vitit 1505 dhe shtatorit 1506. Ky fakt dëshmohet nga testamenti I Giovannës III-të, në të cilin pohohet se Andronika është varrosur në kishën e Trinisë së Shenjtë në Valencia të Spanjës. Këtë fakt autori e vërteton edhe nga një burim tjetër. Ai të cilit I referohet është libri I autorit G.A.Summote I titulluar në italisht “Del Istoria della citta’ e Regno di Napoli IV”, botuar në Napoli në vitin1675, ku në faqen 17 të tij pohohet se: gruaja e Skënderbeut ishte varrosur në kishën e Trinisë së Shenjtë në Valencia në vitin 1506.
Ky fakt që për shumë historianë ka qenë I panjohur duhet marrë tashmë konsideratë pasi na plotëson një boshllëk të historisë sonë. Tashmë na del si detyrim moral që të hulumtojnë në Valencia se ku ndodhet kasha e Shën Trinisë së shenjtë dhe a gjendet pranë saj në një varrezë të vjetër, varri I bashkëshortes së të vetmit hero tonit kombëtar. Le të shpresojmë në dëshirën tonë. Ndoshta historia do të na servirë ndonjë tjetër surprizë.
DODONA APO DODONAT?
DODONA APO DODONAT?
Dritehijet e nje misteri nga Ilirian Gjika - Historian
DODONA
Ne vitin 1878 studjuesi grek Kostandin Karapanos zbuloi Dodonen ne jugperendim te qytetit te sotem te Janines. Dodona shtrihej ne shpatin lindor te malit te Tomaros 1972 m I larte, I cili ndodhet midis qyteteve te Janines dhe atij te Paramithise. Nga Tomarosi rrjedh lumi Zmolika I cili eshte dega e Kalamasit, kurse nga shpati tjeter I tij, ai perendimor buron lumi I Llurit qe derdhet ne gjirin e Artes. Po ketu buron edhe Akeroni (lumi I zi), I cili derdhet ne detin Jon prane qytetit te Parges. Ketu, prane ketyre dy perrenjve, ndodhen rrenojat e Dodones si: tempulli, stadiumi, nje teater dhe disa ndertesa te tjera. Pikerisht ne rrenojat e tempullit jane gjetur mbishkrime te orakullit tevjeter, te cilat dokumentojne ekzistencen e ketij tempulli te famshem me origjine pellazge. Vite me vone, germimet e Karapanosit ne Dodone I vazhdoi arkeologu grek, Evangjelidhis. (Hamond. EPIRI, fq.87). Rezultatet e punes se tij ky autor I botoi ne vepren e titulluar "Πpaki", botuar ne vitin 1927. Ketu ai pershkruan me hollesi gjithçka per kete qytet, rrenojat dhe shtresat kulturore te gjetura ne germimet arkeologjike, te cilat fillojne nga periudha arkaike per te perfunduar ne ate Romake. Nderkohe qe burimet antike na deshmojne se Dodona ndodhej prane malit Tomar ne krahinen e Hellopise. Orakulli I dedikohej Zeusit, Mbretit dhe babait te Perendive. Profecite e orakullit trasmetoheshin me ane te pyllit dhe kazanit te shenjte, duke parashikuar gjerat qe do te ndodhnin. Aq I famshem ishte orakulli saqe sipas legjendes Perendesha Athina mbertheu nje pjese nga lisi çudiberes I Dodones ne direkun e anijes "Argo", me te cilet do te udhetonin Jasoni dhe Argonatet e mitologjise antike greke. Anija Argo u ndertua nen drejtimin e Athinase. Ajo kishte dhuntine e fjales pasi ne bashin e saj Perendesha ngjiti nje cope nga lisi foles I Dodones. Por mitet qe lidhen ne kete orakull nuk perfundojne ketu. Autoret antike na deshmojne se parashikimet e Dodones I perdornin ne veprimtarine e tye dhe Mbreterit e Epirit. Keshtu njihet fakti se Orakulli e paralajmeroi Mbretin Epirot Aleksandrin Molosin, per fundin e tij tragjik qe do ta ndiqte gjate fushates se tij pushtuese ne Itali. Ne Dodone atij ju tha qe te ruhej nga uji I lumit, sepse prane tij do ti merrte fund jeta. Dhe pikerisht ne fushaten e Italise I thirrur ne ndihme nga Tarantasit ai u vra prane nje lumi nga Lukanasit, nje fis Italik. (Tit Livi. Ab Urbe Condita). I çuditshem eshte edhe fakti tjeter qe lidhet me Dodonen. Sipas tij Mbreti Pirro qe I vogel kishte mesuar artin e fatthenies dhe bente mrekullira nga mesimet qe kishte marre ne Dodone. Bashkekohesit I njihnin atij midis te tjerave edhe aftesine e kurimit te shpretkes, veprimtari mjekesore te cilen ai e ushtronte ne menyre masive.
Orakujt
Orakujt ishin faltore te shenjta qe I kushtoheshin nje perendie te veçante. Greqia ishte nje nga vendet ku orakujt u bene te famshem per pergjigjet profetike qe jepnin. Te tille ishin disa si: Orakulli I Apolonit ne Delf, Trofoninos ne Beoti, Anfiraut ne Atike, Artemides ne Fokide, Aresit ne Traki, Askepit ne Epidaur. Nderkohe qe kohe me pare se, Delfi te behej nje qender e tille, orakujt e kishin nisur veprimtarine ne hapesiren ILIRE. Ne ekstremin Jugor te Ilirise ne Epir ishte orakulli me I famshem dhe me I vjeter, ai I Zeusit ne Dodone. Ketu ishte ndertuar tempulli me I vjeter kushtuar Zeusit. Qe nga kjo qender, kulti I Zeusit kaloi ne Greqi, ku ai ndertohej kudo me madheshti. Por nderkohe kjo praktike nuk u ushtrua vetem ne Jug te Dodones ne Greqi. Duke qene edhe tradite Pellazge ajo sipas shume gjasave ka qene e perhapur ne te gjithe hapesiren Ilire qe u formua drejteperdrejt mbi shtratin Pellazg".
Autoret Antike per Dodonen
Autori I vjeter I cili na jep te dhena per kete faltore eshte Homeri. Ne vepren e tij ILIADA, LIBRI XVI, ai e quan Dodonen dimer keqe dhe na jep njoftimin se prifterinjte e tempullit nuk I lanin kembet dhe flinin per toke. Ndersa ne vepren tjeter te tij ODISEA, LIBRI XIV, Homeri thekson se Odisea, Heroi I Trojes kishte shkuar ne Dodone per tu keshilluar me Zeusin. Hesiodi poeti "fshatar" ne vepren e tij poetike thote se: Eshte nje fushe Hellopia…., ketu ne pjesen me te fundit eshte ndertuar Dodona qe Zeusi e deshi qe te jete nje faltore e vyer per njerezit". Edhe "Babai I historise" Herodoti I Halikarnasit tek Libri I tij Historia, LIBRI II tregon se e ka vizituar vete faltoren, ashtu siç shkruan qe: "Pellazget kishin zakon tu flijonin perendive çdo gje, sikurse e mesova ne Dodone (ILIRET DHE ILIRIA tek Autoret Antike, Tirane 2002, fq.16). Me pas per Dodonen na njoftojne me radhe te tjere autore si: Eskili, Skylaksi, Polibi, Skymni, Plutarku, Dion Kasi, Justini, Hierokli, Stefan Bizantini, Apollodori, Pausania, Pindari, Plini etj. Keshtu Plini thote ne librin e tij te VI-te, prej fisit Epirot Sulion dilnin Prifterinjte qe sherbenin ne Dodone. Kurse Eskili tek tragjedia e tij "Luteset" ne nje pasazh tek monologu I Pelazgut permend termin "Malet e Dodones". Po keshtu Stefan Bizantini tek vepra e tij "Kombetaret", thote se: lumi kadem ndodhej midis Butonjes dhe Dodones. Por nderkohe eshte Straboni ai qe na jep njoftimin me te plote rreth faltores se famshme, ai sipas deshmise se tij qe eshte nga me interesantet "Orakulli" ishte me perpara afer Skotuses qytet I krahines Pelazgiotis. Mbasi lisi u dogj prej dikujt me porosi te Apolonit Orakulli u transferua ne Dodone. Aty ai jepte porosi jo me fjale, por me simbole, duke u nisur nga fluturimet e veçanta te tre pellumbave, sipas te cilave profetet profetizonin. Sipas legjendes ata qe sherbejne tek lisi I Dodones quhen Pelia. Ketej mori emrin edhe ena prej bakri e Dodones. Kjo ishte brenda ne faltore dhe kishte mbi vete nje shtatore qe mbante nje dore nje kamzhik prej bakri, dhurate e Korkyrasve. Kamzhiku ishte I trefishte ne forme zinxhiri, I perbere prej 3 vargjesh, te cilat kur tundeshin prej ererave goditnin enen prej bakri dhe nxirrnin tinguj te gjate, sa qe ai qe numeronte mund te arrinin numrin katerqind.(po aty fq.161).
Tomori
Tomori eshte nje prej maleve me te larte te Shqiperise. Ai ndodhet ne rajonin jugor te vendit, ne kufirin ndares midis Beratit, Skraparit dhe Gramshit. Me nje gjatesi 19 km dhe gjeresi deri ne 6 km, Tomori ka maja te shumta me lartesi mbi 2000 m. Veçojme keshtu majen veriore te quajtur Çuka Partizan (2416) qe eshte edhe maja me e larte e saj. Shpati lindor I malit eshte me I pjerret se ai perendimor. Ketu ne lartesi ne 1800 m ndeshen Cirqe akullnajore dhe nje bimesi mjaft e pasur. Nderkohe qe nen kembet e tij dalin burime te shumta karstike si ne: Sotire, Kerpice, Ujanik, Kapinove, Bogove, etj. Me ane te qafes se Kulmakes 1400 m e larte, e cila ndodhet ne jug te tij Tomori lidhet me malin e Kulmakes qe nuk eshte gje tjeter veçse vazhdim I tij dhe ka lartesi prej 1473m.Sot ky mal dhe mjedisi perreth perben nje ambient te mbrojtur nga Shteti Shqiptar. Ai eshte nder 12 Parqet Kombetare ne Republiken e Shqiperise. Parku Kombetar I Tomorit ka nje siperfaqe prej 4000 km2 dhe shquhet per vlerat e tij ekologjike dhe botanike qe lidhen me pyjet e ahut dhe te pishes.
Legjenda dhe Mite
I permendur per bukurine, floren, faunen, boren e perhershme, legjendat, vendet e shenjta etj, Tomori ka ndikuar edhe ne mitologjine vendase dhe letersine shqiptare, aq sat hemi se me te drejte gazetari dhe publicisti Italian I shekullit te XX-te Indro Montaneli e quan OLIMPI SHQIPTAR. Nderkohe qe Naimi poeti yne Kombetar Naim Frasheri e emerton Tomor I Zotit. Kurse Çajupi I drejton vargjet: Baba Tomor, kishe e Shqiperise, mal kryelarte fron I Perendise. Tek ti kane ardhur njerezit qe ne lashtesi, per te mesuar ate qe urdheronte zoti. Ndersa Lumo Skendo e emerton "Mali Plak I Shqiperise". Keshtu Tomori eshte edhe I perfshire ne nje mori legjendash te vjetra, ku njera prej te cilave tregon per dy vellezerit Tomor dhe Shpirag. Te dy vellezerit na u zune per nje vajze te bukur (zane). Por zenka perfundoi ne nje duel te pergjakshem. Tomori e goditi Shpiragun me shpate dhe sipas legjendes kjo duket tek shpatet e Shpiragut te cilat jane vija-vija. Ndersa Shpiragu e godit Tomorin me topuz duke e bere gjithe hone dhe gropa. Zoti qe e shihte kete duel I zemeruar I shnderroi vellezerit ne male ndersa zanen ne nje koder. Nga lotet e saj u krijua lumi I Osumit qe sot rrjedh ne luginen qe ndodhet midis Tomorit dhe Shpiragut. Interesant eshte edhe fakti se ne krahinen e Myzeqese, njeren prej njesive me te medha etnografike te Shqiperise, e cila shtrihet prane malit te Tomorit, ruhen edhe ne ditet e sotme legjenda qe te çudisin me "fantazine" e tyre, apo me substratin qe ka nje baze te vertete historike. Te konservuara dhe te transmetuara nga goja e popullit ato te terheqin me materialin qe te ofrojne. Sipas njeres prej tyre thuhet se ne kete mal banon "Baba Tomori", I cili leviz here pas here ne Çuken veriore ose ate jugore se bashku me zoterit e tjere. Baba Tomori veshtron dhe vezhgon te "ligjte" e botes, te cilet per ti shtypur I godet me top. (Folklor nga krahina e Myzeqese. I. Tirane 1985.fq.449-450). Ndersa ne nje legjende tjeter thuhet se ne faqen perendimore te Tomorit nen nje shkemb 300 m te larte ndodhet "Molla e kuqe". Ajo eshte nje molle e shenjte frutat e se ciles thuhej se ishin 1 kg. Keto molle sipas besimit popullor I hanin vetem perendite, qe mendohej se jetonin ne Tomor.
Autoret Shqiptare per Dodonen
Qysh gjate periudhes se Rilindjes Kombetare Shqiptare shume filozofe te saj hodhen ide dhe hipoteza historike nga me interesantet. Njera prej tyre deri ne mesin e shekullit te XX-te: Dodona ose njera prej disa Dodonave qe kane ekzistuar ndodhej ne Malin Tomor te Shqiperise. Per te vertetua kete hipoteze bazohej tek perqasja e Malit Tomar te Epirit me emrin Tomor te malit te Shqiperise, per te cilin ekzistojne edhe shume legjenda per pranine e nje orakulli ne te. Rilindasi yne I shquar Jani Vreto ne vepren e tij Apologjia botuar ne vitin 1878 thote se: "Nga te dhenat e autoreve antike rezultojne qe kane shume Dodona". Keshtu Dodona e mirefillte ndodhet prane Janines ndersa Dodona qe ndodhet ne Tomorin Shqiptar (Berat), eshte ajo qe perputhet me PSYKRA DODONEN (Dodonen e ftohte), e cila eshte pershkruar nga Homeri. Edhe studjuesi tjeter shqiptar I gjysmes se I-re te shekullit te XX-te, Mehdi Frasheri hodhi idene se kane ekzistuar dy Tomore dhe dy Dodona. Njera ne malin e Tomorit te Beratit dhe tjetra midis Malesise se Çamerise dhe Pellgut te Janines, ne krahinen e quajtur dikur me emrin Hellopia, (Dodona e sotme).
Nderkohe qe nje tjeter studjues I shekullit te XX-te Perikli Ikonomi, I kushtoi nje studim te mirefillte ketij problemi. Ne vitin 1936 ai botoi ne Vlore studimin historik me titull "Historia e Tomorrit dhe Dodones Pellazgjike". Ne faqet e ketij libri autori sillte shembuj dhe shpjegime nepermjet te dhenave te autoreve antike se Orakulli I Dodones ndodhej ne Malin e Tomorit. Si njohes I greqishtes se vjeter P.Ikonomi citonte per Dodonen te dhena nga Homeri, Herodoti dhe 15 autore te tjere antike. Gjithashtu P.Ikonomi citon edhe autore te shekullit XIX si Arvantini, Bartolomeu dhe Pukevili. Te gjitha keto te dhena Perikliu I perdor duke argumentuar se Dodona dhe tempulli I saj ndodheshin ne Malin e Tomorit. Per te plotesuar te dhenat e ketyre autoreve, P.Ikonomi sjell edhe mjaft te dhena etnografike dhe toponime te grumbulluara ne Berat, Skrapar, Tomorice dhe rrethinat e tjera te Tomorit. Ato deshmojne per nje vend te Shenjte qe ndodhej qysh nga lashtesia ne Tomor. Te gjitha keto P.Ikonomi I ploteson edhe me argumenta gjeografike, gjeologjike dhe gati-gati e bind lexuesin me ato qe shkruan. Gjithashtu Perikli Ikonomi I cili kishte studjuar ne rinine e vet ne gimnazin e Janines Zosimea, I kundershton argumentat e arkeologut grek Karapanos per vendodhjen e Dodones prane Janines. Ai thote se Karapanosi publikoi disa materiale te cilat ja dorezoi Misioni arkeologjik francez I Maqedonise dhe nuk u thellua ne germime. Pas ketij dyshimi P.Ikonomi sjell nje fakt tjeter. Sipas tij ne Epirin e sotem popullsia vendase nuk kujtojn ndonje gojedhane ose legjende per Dodonen, orakullin, ose ndonje vend te shenjte. Keto gjera perkundrazi I gjen me shumice ne te gjithe periferine e malit Tomor, ku tregohen legjenda per Mrekullite e tij, vendet e mira (te shenjta), perendite, ritet, etj. Nderkaq interesante eshte edhe toponimia qe permend P.Ikonomi. Sipas tij edhe sot ne Tomor ruhen toponime te tilla te çuditshme te cilat ngjajne me toponimet qe japin autoret antike per Dodonen si: Tomar-Tomor, Dodone-Qafa e Dhodhonit (Bargullar-Skrapar), Tomuras-Tomorice. Nderkohe qe ne fund te shekullit XX-te nje tjeter autor qe trajton kete problem eshte edhe Greko-Arvanitasi Aristidh Kola. Ne vepren e tij: "Arvanitasit dhe prejardhja e Grekeve", ne faqen 84, ai bashkohet me idene e Jani Vretos se nje nga Dodonat (ajo e madhja), duhet kerkuar ne Tomorin e Shqiperise, aty ku ruhet edhe sot e gjalle tradita e Orakullit te famshem. Interesant eshte fakti se edhe ne ditet e sotme çdo gusht me mijera besimtare I ngjiten malit te Tomorit per te festuar festen e Abas Ali Tomorit, njerit prej Dervisheve te famshem Bektashiane. Pikerisht ky njeri ngriti faltoren e tij ne ate vend ku ndoshta dikur ngrihej tempulli I njeres prej Dodonave. Nderkohe njihet boterisht fakti qe bektashizmi, ky rit shiit I islamizmit, I ngriti faltoret e tij pikerisht ne ato vende qe populli I quante te "mira", ku dikur ngriheshin tempujt pagane, te cilet I shkaterroi furia e drejtuar nga Perandori Romak Teodos ne shekullin e V-te.
Hipoteza
Autoret antike theksojne se ka patur dy Dodona. Dodona e MOLOSISE ne EPIR (ose e Thesprotise) dhe Dodona e Thesalise, e quajtur e keqja (Stefan Bizantini, Mbi qytetet dhe popujt).
Por a ka patur nje Dodone te trete ne Malin e Tomorit, emri I se ciles perqaset me Malin Tomar te Molosisise, ku ndodhej Dodona e famshe. A ka qene nje nga Dodonat ne Tomor?!
Derisa kane ekzistuar disa ndoshta nje prej tyre ka qene Dodona e Tomorit. Edhe te dhenat e disa autoreve antike perputhen me Toponimine e sotme. Te gjitha keto fakte te krijojne idene se nje orakull ka ekzistuar ne Malin Tomor te Shqiperise. Ketu mund te permendim argumentin e P.Ikonomit se ne Tomor ka ekzistuar Dodona e Ftohte ose ajo qe thote Homeri Dimerkeqe, sepse Dimri ne Tomor eshte I ftohte, me debore dhe ere te ftohte. Kurse ne Epir atje ku lokalizohet Dodona klima eshte e ngrohte dhe dimri I bute. Por mund te jepte Baba Tomori qe na vjen nga folklori popullor imazhi i Zeusit antik. Paralelizmat na shfaqen ne menyre te çuditshme. Ne folklorin popullor thuhet se: ne Malin e Tomorit jeton Baba Tomori me zoterit e tjere. Po ne Olimp sipas mitologjise greke jetonte Zeusi me 12 perendite e tjera te Heleneve. Ne çdo 22 gusht ne Tomor ngjiten per te festuar me therore, kurbane, kenge, valle dhe mishra te pjekur, me mijera pelegrine jo vetem myslymane por edhe te krishtere. Ky fakt tregon ekzistencen e nje feste pagane qe sot I identifikohet Bektashizmit. I çuditshem eshte edhe argumentimi I doktrinave te ketij sekti, sipas te cilave Abaz Aliu sherbente si ruajtes I Baba Tomorit, duke I kujtuar atij te mirat dhe te ligat qe beheshin ne bote, njelloj si prifterinjte e lashte qe sherbenin ne tempullin e Zeusit.
Ne vend te mbylljes
Kjo eshte historia e Dodones (Dodonave), Tomorit, Zeusit Pelazgjik dhe hamendjeve te historianeve vendas dhe te huaj. Ajo eshte e veshur me shume legjenda dhe hamendje te cilat presin qe te shpjegohen se afermi. Le te shpresojme qe te tjere autore ta prekin kete teme, per te na dhene idete e tyre me qellim shpjegimin e kesaj historie aq te bukur, terheqese dhe mbi te gjitha enigmatike
Dritehijet e nje misteri nga Ilirian Gjika - Historian
DODONA
Ne vitin 1878 studjuesi grek Kostandin Karapanos zbuloi Dodonen ne jugperendim te qytetit te sotem te Janines. Dodona shtrihej ne shpatin lindor te malit te Tomaros 1972 m I larte, I cili ndodhet midis qyteteve te Janines dhe atij te Paramithise. Nga Tomarosi rrjedh lumi Zmolika I cili eshte dega e Kalamasit, kurse nga shpati tjeter I tij, ai perendimor buron lumi I Llurit qe derdhet ne gjirin e Artes. Po ketu buron edhe Akeroni (lumi I zi), I cili derdhet ne detin Jon prane qytetit te Parges. Ketu, prane ketyre dy perrenjve, ndodhen rrenojat e Dodones si: tempulli, stadiumi, nje teater dhe disa ndertesa te tjera. Pikerisht ne rrenojat e tempullit jane gjetur mbishkrime te orakullit tevjeter, te cilat dokumentojne ekzistencen e ketij tempulli te famshem me origjine pellazge. Vite me vone, germimet e Karapanosit ne Dodone I vazhdoi arkeologu grek, Evangjelidhis. (Hamond. EPIRI, fq.87). Rezultatet e punes se tij ky autor I botoi ne vepren e titulluar "Πpaki", botuar ne vitin 1927. Ketu ai pershkruan me hollesi gjithçka per kete qytet, rrenojat dhe shtresat kulturore te gjetura ne germimet arkeologjike, te cilat fillojne nga periudha arkaike per te perfunduar ne ate Romake. Nderkohe qe burimet antike na deshmojne se Dodona ndodhej prane malit Tomar ne krahinen e Hellopise. Orakulli I dedikohej Zeusit, Mbretit dhe babait te Perendive. Profecite e orakullit trasmetoheshin me ane te pyllit dhe kazanit te shenjte, duke parashikuar gjerat qe do te ndodhnin. Aq I famshem ishte orakulli saqe sipas legjendes Perendesha Athina mbertheu nje pjese nga lisi çudiberes I Dodones ne direkun e anijes "Argo", me te cilet do te udhetonin Jasoni dhe Argonatet e mitologjise antike greke. Anija Argo u ndertua nen drejtimin e Athinase. Ajo kishte dhuntine e fjales pasi ne bashin e saj Perendesha ngjiti nje cope nga lisi foles I Dodones. Por mitet qe lidhen ne kete orakull nuk perfundojne ketu. Autoret antike na deshmojne se parashikimet e Dodones I perdornin ne veprimtarine e tye dhe Mbreterit e Epirit. Keshtu njihet fakti se Orakulli e paralajmeroi Mbretin Epirot Aleksandrin Molosin, per fundin e tij tragjik qe do ta ndiqte gjate fushates se tij pushtuese ne Itali. Ne Dodone atij ju tha qe te ruhej nga uji I lumit, sepse prane tij do ti merrte fund jeta. Dhe pikerisht ne fushaten e Italise I thirrur ne ndihme nga Tarantasit ai u vra prane nje lumi nga Lukanasit, nje fis Italik. (Tit Livi. Ab Urbe Condita). I çuditshem eshte edhe fakti tjeter qe lidhet me Dodonen. Sipas tij Mbreti Pirro qe I vogel kishte mesuar artin e fatthenies dhe bente mrekullira nga mesimet qe kishte marre ne Dodone. Bashkekohesit I njihnin atij midis te tjerave edhe aftesine e kurimit te shpretkes, veprimtari mjekesore te cilen ai e ushtronte ne menyre masive.
Orakujt
Orakujt ishin faltore te shenjta qe I kushtoheshin nje perendie te veçante. Greqia ishte nje nga vendet ku orakujt u bene te famshem per pergjigjet profetike qe jepnin. Te tille ishin disa si: Orakulli I Apolonit ne Delf, Trofoninos ne Beoti, Anfiraut ne Atike, Artemides ne Fokide, Aresit ne Traki, Askepit ne Epidaur. Nderkohe qe kohe me pare se, Delfi te behej nje qender e tille, orakujt e kishin nisur veprimtarine ne hapesiren ILIRE. Ne ekstremin Jugor te Ilirise ne Epir ishte orakulli me I famshem dhe me I vjeter, ai I Zeusit ne Dodone. Ketu ishte ndertuar tempulli me I vjeter kushtuar Zeusit. Qe nga kjo qender, kulti I Zeusit kaloi ne Greqi, ku ai ndertohej kudo me madheshti. Por nderkohe kjo praktike nuk u ushtrua vetem ne Jug te Dodones ne Greqi. Duke qene edhe tradite Pellazge ajo sipas shume gjasave ka qene e perhapur ne te gjithe hapesiren Ilire qe u formua drejteperdrejt mbi shtratin Pellazg".
Autoret Antike per Dodonen
Autori I vjeter I cili na jep te dhena per kete faltore eshte Homeri. Ne vepren e tij ILIADA, LIBRI XVI, ai e quan Dodonen dimer keqe dhe na jep njoftimin se prifterinjte e tempullit nuk I lanin kembet dhe flinin per toke. Ndersa ne vepren tjeter te tij ODISEA, LIBRI XIV, Homeri thekson se Odisea, Heroi I Trojes kishte shkuar ne Dodone per tu keshilluar me Zeusin. Hesiodi poeti "fshatar" ne vepren e tij poetike thote se: Eshte nje fushe Hellopia…., ketu ne pjesen me te fundit eshte ndertuar Dodona qe Zeusi e deshi qe te jete nje faltore e vyer per njerezit". Edhe "Babai I historise" Herodoti I Halikarnasit tek Libri I tij Historia, LIBRI II tregon se e ka vizituar vete faltoren, ashtu siç shkruan qe: "Pellazget kishin zakon tu flijonin perendive çdo gje, sikurse e mesova ne Dodone (ILIRET DHE ILIRIA tek Autoret Antike, Tirane 2002, fq.16). Me pas per Dodonen na njoftojne me radhe te tjere autore si: Eskili, Skylaksi, Polibi, Skymni, Plutarku, Dion Kasi, Justini, Hierokli, Stefan Bizantini, Apollodori, Pausania, Pindari, Plini etj. Keshtu Plini thote ne librin e tij te VI-te, prej fisit Epirot Sulion dilnin Prifterinjte qe sherbenin ne Dodone. Kurse Eskili tek tragjedia e tij "Luteset" ne nje pasazh tek monologu I Pelazgut permend termin "Malet e Dodones". Po keshtu Stefan Bizantini tek vepra e tij "Kombetaret", thote se: lumi kadem ndodhej midis Butonjes dhe Dodones. Por nderkohe eshte Straboni ai qe na jep njoftimin me te plote rreth faltores se famshme, ai sipas deshmise se tij qe eshte nga me interesantet "Orakulli" ishte me perpara afer Skotuses qytet I krahines Pelazgiotis. Mbasi lisi u dogj prej dikujt me porosi te Apolonit Orakulli u transferua ne Dodone. Aty ai jepte porosi jo me fjale, por me simbole, duke u nisur nga fluturimet e veçanta te tre pellumbave, sipas te cilave profetet profetizonin. Sipas legjendes ata qe sherbejne tek lisi I Dodones quhen Pelia. Ketej mori emrin edhe ena prej bakri e Dodones. Kjo ishte brenda ne faltore dhe kishte mbi vete nje shtatore qe mbante nje dore nje kamzhik prej bakri, dhurate e Korkyrasve. Kamzhiku ishte I trefishte ne forme zinxhiri, I perbere prej 3 vargjesh, te cilat kur tundeshin prej ererave goditnin enen prej bakri dhe nxirrnin tinguj te gjate, sa qe ai qe numeronte mund te arrinin numrin katerqind.(po aty fq.161).
Tomori
Tomori eshte nje prej maleve me te larte te Shqiperise. Ai ndodhet ne rajonin jugor te vendit, ne kufirin ndares midis Beratit, Skraparit dhe Gramshit. Me nje gjatesi 19 km dhe gjeresi deri ne 6 km, Tomori ka maja te shumta me lartesi mbi 2000 m. Veçojme keshtu majen veriore te quajtur Çuka Partizan (2416) qe eshte edhe maja me e larte e saj. Shpati lindor I malit eshte me I pjerret se ai perendimor. Ketu ne lartesi ne 1800 m ndeshen Cirqe akullnajore dhe nje bimesi mjaft e pasur. Nderkohe qe nen kembet e tij dalin burime te shumta karstike si ne: Sotire, Kerpice, Ujanik, Kapinove, Bogove, etj. Me ane te qafes se Kulmakes 1400 m e larte, e cila ndodhet ne jug te tij Tomori lidhet me malin e Kulmakes qe nuk eshte gje tjeter veçse vazhdim I tij dhe ka lartesi prej 1473m.Sot ky mal dhe mjedisi perreth perben nje ambient te mbrojtur nga Shteti Shqiptar. Ai eshte nder 12 Parqet Kombetare ne Republiken e Shqiperise. Parku Kombetar I Tomorit ka nje siperfaqe prej 4000 km2 dhe shquhet per vlerat e tij ekologjike dhe botanike qe lidhen me pyjet e ahut dhe te pishes.
Legjenda dhe Mite
I permendur per bukurine, floren, faunen, boren e perhershme, legjendat, vendet e shenjta etj, Tomori ka ndikuar edhe ne mitologjine vendase dhe letersine shqiptare, aq sat hemi se me te drejte gazetari dhe publicisti Italian I shekullit te XX-te Indro Montaneli e quan OLIMPI SHQIPTAR. Nderkohe qe Naimi poeti yne Kombetar Naim Frasheri e emerton Tomor I Zotit. Kurse Çajupi I drejton vargjet: Baba Tomor, kishe e Shqiperise, mal kryelarte fron I Perendise. Tek ti kane ardhur njerezit qe ne lashtesi, per te mesuar ate qe urdheronte zoti. Ndersa Lumo Skendo e emerton "Mali Plak I Shqiperise". Keshtu Tomori eshte edhe I perfshire ne nje mori legjendash te vjetra, ku njera prej te cilave tregon per dy vellezerit Tomor dhe Shpirag. Te dy vellezerit na u zune per nje vajze te bukur (zane). Por zenka perfundoi ne nje duel te pergjakshem. Tomori e goditi Shpiragun me shpate dhe sipas legjendes kjo duket tek shpatet e Shpiragut te cilat jane vija-vija. Ndersa Shpiragu e godit Tomorin me topuz duke e bere gjithe hone dhe gropa. Zoti qe e shihte kete duel I zemeruar I shnderroi vellezerit ne male ndersa zanen ne nje koder. Nga lotet e saj u krijua lumi I Osumit qe sot rrjedh ne luginen qe ndodhet midis Tomorit dhe Shpiragut. Interesant eshte edhe fakti se ne krahinen e Myzeqese, njeren prej njesive me te medha etnografike te Shqiperise, e cila shtrihet prane malit te Tomorit, ruhen edhe ne ditet e sotme legjenda qe te çudisin me "fantazine" e tyre, apo me substratin qe ka nje baze te vertete historike. Te konservuara dhe te transmetuara nga goja e popullit ato te terheqin me materialin qe te ofrojne. Sipas njeres prej tyre thuhet se ne kete mal banon "Baba Tomori", I cili leviz here pas here ne Çuken veriore ose ate jugore se bashku me zoterit e tjere. Baba Tomori veshtron dhe vezhgon te "ligjte" e botes, te cilet per ti shtypur I godet me top. (Folklor nga krahina e Myzeqese. I. Tirane 1985.fq.449-450). Ndersa ne nje legjende tjeter thuhet se ne faqen perendimore te Tomorit nen nje shkemb 300 m te larte ndodhet "Molla e kuqe". Ajo eshte nje molle e shenjte frutat e se ciles thuhej se ishin 1 kg. Keto molle sipas besimit popullor I hanin vetem perendite, qe mendohej se jetonin ne Tomor.
Autoret Shqiptare per Dodonen
Qysh gjate periudhes se Rilindjes Kombetare Shqiptare shume filozofe te saj hodhen ide dhe hipoteza historike nga me interesantet. Njera prej tyre deri ne mesin e shekullit te XX-te: Dodona ose njera prej disa Dodonave qe kane ekzistuar ndodhej ne Malin Tomor te Shqiperise. Per te vertetua kete hipoteze bazohej tek perqasja e Malit Tomar te Epirit me emrin Tomor te malit te Shqiperise, per te cilin ekzistojne edhe shume legjenda per pranine e nje orakulli ne te. Rilindasi yne I shquar Jani Vreto ne vepren e tij Apologjia botuar ne vitin 1878 thote se: "Nga te dhenat e autoreve antike rezultojne qe kane shume Dodona". Keshtu Dodona e mirefillte ndodhet prane Janines ndersa Dodona qe ndodhet ne Tomorin Shqiptar (Berat), eshte ajo qe perputhet me PSYKRA DODONEN (Dodonen e ftohte), e cila eshte pershkruar nga Homeri. Edhe studjuesi tjeter shqiptar I gjysmes se I-re te shekullit te XX-te, Mehdi Frasheri hodhi idene se kane ekzistuar dy Tomore dhe dy Dodona. Njera ne malin e Tomorit te Beratit dhe tjetra midis Malesise se Çamerise dhe Pellgut te Janines, ne krahinen e quajtur dikur me emrin Hellopia, (Dodona e sotme).
Nderkohe qe nje tjeter studjues I shekullit te XX-te Perikli Ikonomi, I kushtoi nje studim te mirefillte ketij problemi. Ne vitin 1936 ai botoi ne Vlore studimin historik me titull "Historia e Tomorrit dhe Dodones Pellazgjike". Ne faqet e ketij libri autori sillte shembuj dhe shpjegime nepermjet te dhenave te autoreve antike se Orakulli I Dodones ndodhej ne Malin e Tomorit. Si njohes I greqishtes se vjeter P.Ikonomi citonte per Dodonen te dhena nga Homeri, Herodoti dhe 15 autore te tjere antike. Gjithashtu P.Ikonomi citon edhe autore te shekullit XIX si Arvantini, Bartolomeu dhe Pukevili. Te gjitha keto te dhena Perikliu I perdor duke argumentuar se Dodona dhe tempulli I saj ndodheshin ne Malin e Tomorit. Per te plotesuar te dhenat e ketyre autoreve, P.Ikonomi sjell edhe mjaft te dhena etnografike dhe toponime te grumbulluara ne Berat, Skrapar, Tomorice dhe rrethinat e tjera te Tomorit. Ato deshmojne per nje vend te Shenjte qe ndodhej qysh nga lashtesia ne Tomor. Te gjitha keto P.Ikonomi I ploteson edhe me argumenta gjeografike, gjeologjike dhe gati-gati e bind lexuesin me ato qe shkruan. Gjithashtu Perikli Ikonomi I cili kishte studjuar ne rinine e vet ne gimnazin e Janines Zosimea, I kundershton argumentat e arkeologut grek Karapanos per vendodhjen e Dodones prane Janines. Ai thote se Karapanosi publikoi disa materiale te cilat ja dorezoi Misioni arkeologjik francez I Maqedonise dhe nuk u thellua ne germime. Pas ketij dyshimi P.Ikonomi sjell nje fakt tjeter. Sipas tij ne Epirin e sotem popullsia vendase nuk kujtojn ndonje gojedhane ose legjende per Dodonen, orakullin, ose ndonje vend te shenjte. Keto gjera perkundrazi I gjen me shumice ne te gjithe periferine e malit Tomor, ku tregohen legjenda per Mrekullite e tij, vendet e mira (te shenjta), perendite, ritet, etj. Nderkaq interesante eshte edhe toponimia qe permend P.Ikonomi. Sipas tij edhe sot ne Tomor ruhen toponime te tilla te çuditshme te cilat ngjajne me toponimet qe japin autoret antike per Dodonen si: Tomar-Tomor, Dodone-Qafa e Dhodhonit (Bargullar-Skrapar), Tomuras-Tomorice. Nderkohe qe ne fund te shekullit XX-te nje tjeter autor qe trajton kete problem eshte edhe Greko-Arvanitasi Aristidh Kola. Ne vepren e tij: "Arvanitasit dhe prejardhja e Grekeve", ne faqen 84, ai bashkohet me idene e Jani Vretos se nje nga Dodonat (ajo e madhja), duhet kerkuar ne Tomorin e Shqiperise, aty ku ruhet edhe sot e gjalle tradita e Orakullit te famshem. Interesant eshte fakti se edhe ne ditet e sotme çdo gusht me mijera besimtare I ngjiten malit te Tomorit per te festuar festen e Abas Ali Tomorit, njerit prej Dervisheve te famshem Bektashiane. Pikerisht ky njeri ngriti faltoren e tij ne ate vend ku ndoshta dikur ngrihej tempulli I njeres prej Dodonave. Nderkohe njihet boterisht fakti qe bektashizmi, ky rit shiit I islamizmit, I ngriti faltoret e tij pikerisht ne ato vende qe populli I quante te "mira", ku dikur ngriheshin tempujt pagane, te cilet I shkaterroi furia e drejtuar nga Perandori Romak Teodos ne shekullin e V-te.
Hipoteza
Autoret antike theksojne se ka patur dy Dodona. Dodona e MOLOSISE ne EPIR (ose e Thesprotise) dhe Dodona e Thesalise, e quajtur e keqja (Stefan Bizantini, Mbi qytetet dhe popujt).
Por a ka patur nje Dodone te trete ne Malin e Tomorit, emri I se ciles perqaset me Malin Tomar te Molosisise, ku ndodhej Dodona e famshe. A ka qene nje nga Dodonat ne Tomor?!
Derisa kane ekzistuar disa ndoshta nje prej tyre ka qene Dodona e Tomorit. Edhe te dhenat e disa autoreve antike perputhen me Toponimine e sotme. Te gjitha keto fakte te krijojne idene se nje orakull ka ekzistuar ne Malin Tomor te Shqiperise. Ketu mund te permendim argumentin e P.Ikonomit se ne Tomor ka ekzistuar Dodona e Ftohte ose ajo qe thote Homeri Dimerkeqe, sepse Dimri ne Tomor eshte I ftohte, me debore dhe ere te ftohte. Kurse ne Epir atje ku lokalizohet Dodona klima eshte e ngrohte dhe dimri I bute. Por mund te jepte Baba Tomori qe na vjen nga folklori popullor imazhi i Zeusit antik. Paralelizmat na shfaqen ne menyre te çuditshme. Ne folklorin popullor thuhet se: ne Malin e Tomorit jeton Baba Tomori me zoterit e tjere. Po ne Olimp sipas mitologjise greke jetonte Zeusi me 12 perendite e tjera te Heleneve. Ne çdo 22 gusht ne Tomor ngjiten per te festuar me therore, kurbane, kenge, valle dhe mishra te pjekur, me mijera pelegrine jo vetem myslymane por edhe te krishtere. Ky fakt tregon ekzistencen e nje feste pagane qe sot I identifikohet Bektashizmit. I çuditshem eshte edhe argumentimi I doktrinave te ketij sekti, sipas te cilave Abaz Aliu sherbente si ruajtes I Baba Tomorit, duke I kujtuar atij te mirat dhe te ligat qe beheshin ne bote, njelloj si prifterinjte e lashte qe sherbenin ne tempullin e Zeusit.
Ne vend te mbylljes
Kjo eshte historia e Dodones (Dodonave), Tomorit, Zeusit Pelazgjik dhe hamendjeve te historianeve vendas dhe te huaj. Ajo eshte e veshur me shume legjenda dhe hamendje te cilat presin qe te shpjegohen se afermi. Le te shpresojme qe te tjere autore ta prekin kete teme, per te na dhene idete e tyre me qellim shpjegimin e kesaj historie aq te bukur, terheqese dhe mbi te gjitha enigmatike
Monday, September 8, 2008
Shala e Bajgorës në vështrim historik
Shala e Bajgorës në vështrim historik!
Nga Fazli HAJRIZI
Shala e Bajgorës, në krahasim me sipërfaqen dhe popullsinë është një nga zonat më të pasura me minerale në Ballkan (Gadishullin Ilirik) e më gjerë. Kjo shpjegohet me ndërtimin gjeologjik-tektonik të larmishëm e në veçanti me vullkanizimin e ri të terciarit.
Në bazë të studimeve të bëra është vërtetuar se Shala ka një pasuri minerale dhe një potencial metalogjenik rnjaft të madh. Ajo zotëron rezerva të mëdha të plumbit dhe zinkut duke e renditur në vendet e para të Evropës. Vendburimi i plumbit dhe i zinkut në Trepçë është vendburimi rnë i madh skarnor-hidrotermal në gjithë Evropën.
Rezervat industriale të zbuluara arrijnë në mbi 20 milion ton.
Karakteristikë është edhe përmbajtja shumë e lartë me xeherorë e plumbit (rreth 7%), zinkut (rreth 4%), deri në 120 gr./ton argjencl, dhe sasi më të vogla por plotësisht industriale: ar deri g./ton, bizmut 120 g./ton, kadmium 2g.Iton, germanium, galium, talium, selen, telur.
Ky vendburim ka një përbërie mineralogjike tepër të pasur (sfalerit, galenit, pirit, pirotin, plumbozit, arsenopirit, gjemsonit, kalkopirit, kuarc, kalcit, siderit, rodokrozit, dolomit, aktinolit, hedenbergit, granate, magnetit e shumë të tjere).
Mineralizimet e Trepçës së Shalës së Bajgorës kanë në masë dermuese kristalizim të përsosur e bukuri te rrallë, prandaj shumë kampione të tyre ruhen në muze të ndryshme të botës.
Kristalet e Trepçês
Shfrytëzimi i xehes së Trepçës daton nga kohërat më të Iashta. Emri i Trepçës lidiihet me fillimin e shek. XIV.
Në dokumentet mesjetare zihet në gojë me emrin TREPÇA, pastaj TREIPÇE, TRIPÇE, TRIPZA, etj. Ernrin mund ta ketë marrë nga një fis shqiptar, po edhe nga ndonjë fjaIë me origjinë gjermane, -trep (r-e>e-r) ‘fshat, -terp.8
Një kohë këtu, pos shqiptarëve të kërshterë, kanë punuar e jetuar edlhe sasët, të cilët kanë qenë të njohur si xehetarë të mirë. Më 1303 është ngritur kisha katolike. Pos në Trepçë, në Gjytet e në Rrzhanë, edhe në mjedise të tjera (Bistricë, Këvaçicë, Bajgorë, Rashan, Mazhiq) janë ngritur faltore katolike, si Kisha e Shën Mërisë, ajo e Shën Pjetrit etj.
Rrugët që kalonin këndej, ajo qe lidhte Pazarin e Ri me qendrën e Kosovës, sidomos vija kryesore komunikative Naisus-Lissus që kalonte në afërsi të Vushtrrisë, ku gjendej stacioni i rëndësishëm Vicianum, kanë pasur rëndësi të jashtëzakonshme për zhvillimin edhe të vendbanimeve të Shalës, sidomos të atyre në afërsi të Trepçës.
Rashani, sot fshat afër Trepçës, duhet të ketë qenë qendër me një popullatë shumë të koncentruar.
Gati në asnjë vend të Shalës, pra as në këtë fshat, që dikur quhej Gjytet, e që ka ende mure të Iashta, nuk janë bërë të thuash, kurrfarë gërmimesh, hulumtimesh e studimesh, prandaj në favor te konstatimit tonë flasin një varg gojëdhënash, si ajo për Kroin e Nuseve në Mazhiq, e shkuarjes së maces nëpër kulmet e shtëpive që nga Trepça deri në Vushtrri, etj., gjetjet sipërfaqësore apo ato të rastësishme me rastin e hapjes së puseve, ndërtimit të rrugëve, objekteve të ndryshme etj.
Pozita e favorshrne e Gjytetit të Rashanit me një zotërim të gjerë të fushës përreth, muret rrethuese, materiali arkeologjik i zbuluar etj., dëshmon se kjo kështjellë ka qenë e banuar qysh në fillim të epokës së hekurit, po zhvillimin më të madh e ka pasurë gjatë fundit të kësaj epoke. Varrezat në fshatin Bistricë (Bardhanë), sarkofagët që janë zbuluar aty, varrezat e ndërtuara e të mbuluara me pllaka guri, të rrethuara me gurë, dëshmojnë për lashtësinë e tyre.
Lënda antropologjike dëshmon se varrezat u përkasin banorëve me tipare antropologjike adriatikase - mesdhetare, që janë karakteristika antropologjike të popullsisë arbërore. Vendbanime karakteristike kanë mbetur ato te epokës së hekurit, që janë kryesisht gradinat të vendosura ne kodra ose në pllaja dhe të fortifikuara.
Në periudhën e sundimit romak banoret e Shalës kane qenë të orientuar kah qendra e rëndësishme Municipiumi DD afër Soçanës që u zhvillua gjatë shek.IV të e. s. Veprimtaria kryesore e këtij municipi ka qenë zejtaria, e cila ishte ë kultivuar tek dardanët qysh në epokën e hekurit.
Romantizimi në këtë hapësirë ka qenë i dobët. Në aspektin fetar mund të pohohet se krishterimi ka ardhur edhe në këto hapësira në shek. IV të e. s. Edhe pse nuk janë bërë hulumtime të mjaftueshme, mund të pohohet se në Shalë ekzistojnë objekte të shumta të kulturës materiale dhe të artit që nga periudha romake. Gjuha latine ka qenë gjuhë e administratës. Për këtë gjë dëshrnojnë dokumerntet mbishkrimore.
Depërtimi sllav u përcoll me një furi rrënuese në vendbanimet e Shalës së Bajgorës që pati rrjedhoja të rënda për popullsinë vendase. Edhe përkundër depërtirnit të valës sllave, Shala mbeti etnikisht e pastër.
Pushtuesit sllavë nuk mundën të zhdukin, aq më pak të asimilojnë popullsinë vendase.. Në shek. IX-X Trepça dhe pjesa rnë e madhe e hapësirës së Shalës u gjend nën sundimin bullgar. Shqiptarët e Shalës së Bajgorës luftuan për çlirim nga bizanti dhe nga bullgarët, por Iuftuan edhe në anën e ushtrisë bizantine kundër pushtuesve të trojeve të tyre nga ana e popujve barbarë. Në fund të shek.XII luftuan në anën e ushtrisë bizantine kundër shtetit të serbëve të Rashkës.9
Më 1185 këto vise sërish ranë nën sundimin e shtetit serb të Nemanjëve. Vendosja e sundimit serb shënoi fillimin e një prej periudhave më te vështira për popullsinë shqiptare të kësaj treve.
Pasuritë e medha nëntokësore (miniera e famshme e plumbit, zinkut e argjendit në Trepçë) si dhe përshtatshrnëria e lartë e mbitokës për veprimtari blegtorale e bujqësore, i nxitën sundimtarët serbë ta përforcojnë progresivisht pushtetin e tyre mbi popullsinë vendëse.
Si orientim kryesor i këtij shteti u përcaktua politika asimiluese me synim homogjenizimin etnik dhe serbizimin e këtyre viseve. Trysnia asimiluese arriti kulmin gjatë kohës së sundimit të Car Dushanit (1331-1355).
Shteti mbështeste kishën dhe punonte sisteniatikisht për largimin e popullsisë shqiptare të ritit katolik dhe orientimin drejt ortodoksisë sllave. Besohet se ne Betejën e Kosovës që u zhvillua në qershor te vitit 1389, midis ushtrive të koalicionit të feudalëve ballkanas, pra ushtrisë se kërshterë kundër ushtrisë pushtuese osmane, morën pjesë edhe shalianët, të cilët ishin të mobilizuar nga sundimtari serb, Llazari. 10
Më 1455 një pjesë e Kosovës u pushtua nga forcat osmane. Menjëherë pas pushtimit, osmanlinjtë krijuan një njësi administrative të veçantë, të quajtur “Vilajeti i Vukut”. Gjatë shek.XV-XVI territori i Shalës së Bajgorës i përkiste Sanxhakut të Vushtrrisë.
Pas vendosjes së sundimit osman, u rimbëkëmb miniera e Trepçës dhe e Rrëzhanës. Rrëzhana është një toponim i sajuar nga parashtesa shqipe rrë+Shan, emër ky shunië i përhapur në antroponiminë dhe patroniminë shqiptare me elemente të krishtera.
Në sistemin toponimk të Shalës së Bajgorës, katundet Bugariq, Zhazhë, Vllahi dhe toponime të tjera, dalin nga ndonjë etnik. Fshati Zhazhë është vetërn formë e sonorizuar e Shashës, në të vërtetë të Sasës, falë kalimit të s>sh»11
Majdani i Rrzhanës përmendet rnë 1455 deri më 1469 në përbërje të Vilajetit dhe të nahisë së Zveçanit (Zinkofçar Zir). Më 1516 ky treg bëhet seli e nahisë me të njëjtin emër të Kadillëkut të Pazarit të Ri. Prej 11 fshatrave që i takonin kësaj nahije, me siguri është identifikuar vetëm fshati Murgull»12
Edhe pas rënies së Trepçes nen sundimin turk kjo minierë nuk e ka humbur rëndesinë. Përmenden miniera te braktisura, por edhe fshatra të njohura. Në regjistrirnin turk (1469) përmenden fshatrat: Rrzhanë, Zijaçë, Dccli (Didine), Ofçar, Zasil (Zasellë, sot Kodër), Kavaxh, Silançë (Selac), Rahova, Zhezheva (sot Zhazha), Lisiçe (Lisicë), Vilahne (Vllahi), Boletin, Bistricë, Batahir, Ceran (sot Cerajë) etj., të cilat i takonin vilajetit të hershëm që mori më 1463 statusin e nahisë, dhe i takonte sanxhakut të Bosnjes.
Pas rënies së Shalës nën sundimin osman, u ngnit kolonia turke që quhej Trepça e Epërme (Trepçaide Bala), dy ki!ometra Iarg Stantergut. Në lagjen e Trepçës u ndërtua xhamia (Xhamia e Mazhiqit), pa dyshim njëra ndër të parat e ndër të rrallat në këto anë. Qe nga kjo kohë popullata shqiptare e trevës së Shalës së Bajgorës filloi gradualisht të braktisë fenë e kërshterë dhe të kalojë në fenë islame.
Në fillim përqafimi i islamit ishte i kufizuar vetëm në individë të integruar në strukturat e administratës osmane, ndërsa më pas kjo dukuri përfshiu një masë rnë të gjerë njerëzish. Një nder faktorët që Iehtësoi depërtimin e islamit në masën e popullatës shqiptare të kësaj treve (shek. XVII), ishte edhe prirja e saj për t’u larguar nga autoriteti fetar i kishës serbe.
Megjithatë, popullata shqiptare e islamizuar, edhe pse ndryshoi fenë, nuk preku qenien e vet etnike. Përhapja e islamit u shoqërua shumë pak me ndryshime në pamjen urbanistike të vendbanimeve dhe në formacionin kulturor të popullsisë së Shalës së Bajgorës.
Më 1689, në kohen e luftës antiosmane, mjaft shqiptarë nga treva e Shalës së Bajgorës, së bashku me luftëtarë të krahinave të tjera të veriut të Shqipërisë, të krështerë e musIimanë, nën udhëheqjen e Pjeter Bogdanit, i cili ishte arqipeshkv i Shkupit, u bashkuan me forcat austriake.
Numri i luftëtarëve shaljanë ishte mbi 200. Lufta, siç dihet, mori fund me fitoren e turqve. Si pasojë e dhunës e terrorit që pasoi, shumë banorë u shpërnguIën. Burimet turke dëshmojnë se fshatrat e Shalës kanë qenë mjaft mirë të popullzuara.
Kjo popullatë, kryesisht shqiptare, u tëhoIlua sidomos ne fillim të viteve 1690 edhe si pasojë e rënies së murtajës. Me zvogëlimin e numrit të shaljanëve, të cilët ishin xehetarë të mire, Trepça dhe minierat, pra vendburimet e tjera minerare, pësuan mjaft shumë.
Sipas një regjistrimi të kadillëqeve të Turqisë evropiane qe kishte bërë Abdullah Huremoviq nga Mostari, në prag të luftës austro-turke gjatë viteve 1683-1699, Trepça si një kadillëk i veçantë bënte pjesë në sanxhakun e Vushtrrisë. Kah fundi i shek. XVII Sanxhaku i Vushtrrisë u suprimua dhe si territor iu bashkua sanxhakut të Shkupit.
Kështu, territoret në lindje Ibrit, duke përfshirë Trepçen dhe fshatrat e Shalës së Bajgorës, i takonin Sanxhakut të Vushtrrisë të Elajetit të Rumelisë. Defteret osmane ofrojnë materiale të pasura që provojnë qartë se popullsia e kësaj treve, qoftë ajo që bart antroponimi karakteristike shqiptare, qoftë ajo që bart antroroponimi sllave, është etnikisht shqiptare.
Shqiptarësia e këtyre viseve vërtetohet, pos nga dokumentet osrnane, edhe nga ato raguziane, latine etj. Në vitin 1739 një pjesë e popullatës shqiptare katolike e Shalës u detyrua të shpërngulet.
Gjate viteve 1830-1832 rreth 1000 shaljanë i dhanë mbështetje Mustafë Pashë Bushatliut duke mbështetur kështu pavarësinë. Sulltani organizoi ushtrinë e tij dhe në mesin e vitit 1832 sulmoi Vushtrrinë e Mitrovicën. Shaljanët kundërshtuan dekretin e Hati Sherifit të Gulkhanesë (3 nëntor 1839) shpallur në Stamboll nga Sulitan Abdyl Mexhidi.
Luftëtarët shaljanë onganizuan një sërë luftërash kundër zaptinjve turq në Kaçanoll, Vesekofc, në Gumnishtë dhe në fshatra tjera. Zona e Shalës së Bajgonës në këtë kohë konsidenohej si zonë e Iirë.
Shpërthimi i krizës lindore në vitet 1875-1876 dhe sidomos lufta ruso-turke e vitit 1877-1878 tronditi edhe popullatën e trevës së Shalës. Në janar të vitit 1878 Serbia dhe Mali j Zi hynë në Iuftë kundër Turqisë duke pushtuar pjesën verilindore e juglindore të Vilajetit të Kosovës, Nishit, Pirotit, Kurshumlisë, Vranjës, Leskocit etj.
Pushtimi i këtyre territoreve u shoqërua me masakrimin nga serbët, malazezët e rusët, të popullsisë shqiptare, duke përfshirë gratë, fëmijët e p!eqtë dhe me shpërnguIje nga vatrat e tyre të mbi 150.000 shqiptarëve. Shumica e të shpërngulurve u vendosën në anë të ndryshme të Kosovës dhe, për shkak të gjendjes së rëndë ekonomike, vetëm një nurnër i vogël u vendos në Shalë të Bajgorës. Në Selac u vendos familja Igrishta.
Pas ndërtimit të hekurudhës (1874) që lidhte Mitrovicën me Shkupin, Selanikun dhe qendrat e tjera më të largëta dhe më të zhvilluara, mundësoi që visorja e Shalës përreth Trepçës dhe vendbanimet, që deri atëherë ishin në përbërje të rajonit tregtar të Vushtrrisë, të hynin në përbërje të Mitrovicës.
Popullata shqiptare e Shalës së Bajgorës, pos kryengritjeve gjatë viteve 1688-1690, duke mos u pajtua asnjëherë me zgjedhën e robëninë osmane, gjatë gjithë shek XVIII e XIX zhvilluan edhe një sërë luftërash çlirimtare. Rezistenca e tyre mori hov dhe u intensifikua sidomos në periudhën e Rilindjes Kombëtare Shqiptare.
Në gjysmën e dytë të shek. XIX, në kohën e levizjeve të mëdha për çlirim kombëtar, Shala dha shume luftëtarë, të cilët u ngritën kundër politikës çkornbëtarizuese, e cila mohonte individualitetin e popullit shqiptar. Në periudhën e Iëvizjes Kombëtare Shqiptare, ne fazën e dytë të zhvillimit të saj (1878-1881), popullata shqiptare e këtij mjedisi vazhdoi traditën e Iuftës për liri e pavarësi.
Në Lidhjen Shqiptare të Prizrenit, e cila u thernelua në Kuvendin e 10 qeshorit 1878 nën kryesinë e Iliaz Pashë Dibrës, në mesin e 110 delegatëve gjendeshin edhe përfaqësues nga Shala e Bajgorës. Në mesin e 4 mijë nënshkruesve të dy peticioneve që iu dërguan Kongresit të Berlinit dhe Portës së Lartë, ishin edhe nënshkrimet e përfaqësuesve të Shalës së Bajgorës.
Forcat e Lidhjes hynë edhe në Mitrovicë, shkarkuan funksionarët osmanë nga administrata shtetërore dhe në vend të tyre emëruan nëpunës shqiptarë. Pas Kuvendit Themelues, Lidhja e Prizrenit, e cila kishte formuar nënkëshillat në viset e banuara me shqiptarë, një nga degët më të forta pati atë të Mitrovicës. Atë e përbënin dhe e mbështesnin me armë kryesisht shaljanët, të cilët vazhduan të japin kontributin e tyre për autonorni. Luftëtarët e Shalës së Bajgorës dhanë kontributin më të madh për çlirimin e Mitrovicës më 25 janar 1881.
Shqiptarët këtu morën pushtetin në duart e veta, në Mitrovicë e rrethinë formuan gjykatat shqiptare, të cilat filluan të punojnë pavarësisht nga pushteti turk. Popullata shqiptare e Shalës iu drejtohej gjyqeve shqiptare e jo atyre turke.
Në gjysmën e dytë të prillit 1881 Dervish Pasha me një ushtri të madhe hyri sërish në Mitrovicë duke e vendosur pushtetin e vet administrativ dhe gjykatën ushtarake, e cila brenda një kohe të shkurtër dënoi 4.000 shqiptarë. Forcat turke të udhëhequara nga Dervish Pasha e Hafiz Pasha menduan se e shtypën me gjak lëvizjen e popullatës shqiptare për çlinim kombëtar.
Përkundrazi, shqiptarët, të cilët në ndërgjegën e tyre kishin ruajtur idenë e pavarësisë, idenë e formimit të shtetit: kombëtar, vazhduan rrugën e përparimit dhe të qytetërimitë evropian. Kryengritjet vërtet për një kohë pushuan, por, fill pas këndelljes, ato shpërthyen në viset e mëparshme.
Edhe përkundër dhunës e terrorit që ushtronte, pushtuesi nuk arrinte dot të shuante shpirtin liridashës të shaljanëve, të cilëtë vazhduan të japin kontributin e tyre edhe në fazën e tretë të Iëvizjes kombëtare për autonomi (1881-1908). Janë të njohura konfliktet e armatosura ndërmjet pushtetit turk dhe kryengritësve shaljanë. Më 1886 në Mitrovicë kishte ardhur Rexhep Pasha, shqiptar me origjinë nga Mati.
Ai provoi që të vejë qetësi në Shalë duke i marrë me të mirë prijësit. Pas takimit që kishte pasur me Ahmet Boletinin, vëllanë më të madh të Isës, njerëzit e pushtetit u përpoqën që ta zënë e ta vrasin pabesish në sarajin e pashës, por nuk ia dolën, sepse shaljani arrin të shpëtojë me zhdërvjelItësi:
“Rexhep Pasha del në shkallë,
Del në shkallë e po ndigjon,
— Ç’ka saraj qi po ushton,
Ç ‘ka saraj qi po dridhet?
Njaj asllani gjallë s‘po lidhet.
— More pashë, ty t ‘kanë mashtrue,
S ‘ke gjetë burra qi m‘lidhin mue!”
Pushtuesi, i ciii nuk lente gur pa lëvizur, arrinte të gjente bashkëpunëtorët për t’i likuiduar kundërshtarët. Kështu më 1894 Ahmeti u vra pabesisht nga një pritë në fshatin Zhazhë. Lufta vllavrasëse do të merrte edhe shumë jetëra të tjera sikur mos të ndërhynte nënë Ajshja dhe Beqir Voca një mik i ngusht i famiijes Boletini, njeri i mençur e me autoritet.
Në qershor të vitit 1895 Hafiz Pasha me një bataIion ushtarësh të komanduar nga major Mehmeti sulmoi BoIetinin. Isa Boletini, i cili asnjëherë nuk e linte kullën pa roje, kur pa se ushtria iu kap bjeshkës, zuri pritën në Majën e vogël. Pas një lufte të ashpër, ushtria turke edhe pse arriti ti djegë kullën e të plaçkisë pasurinë, u tërhoq me humbje të mëdha.
Kulla e Isa Boletinit
Në kuvendin e shqiptarëve që u mbajt në Pejë në nëntor të vitit 1897, ku organizator ishin Haxhi Zeka dhe Riza Kryeziu (Gjakova), Shala kishte dërguar përfaqësuesin e vet. Në pranverë Beslidhja u zgjerua dhe u shtri deri në Mitrovicë, Vushtrri e Shalë të Bajgorës. Shaljanët përkrahën Komitetin e fshehtë shqiptar që drejtonte Beslidhjen dhe kërkonte bashkimin e katër Vilajeteve shqiptare në një vilajet të vetëm.
Në Kuvendin e Lidhjes së Pejës (23-29 janar të vitit 1899, mori pjesë Isa Boletini, i cili, i shoqëruar nga shaljanët, përfaqësonte këtë mjedis. Shaljanët në krye me Isa Boletinin mbështetën idenë për formimin e ushtrisë shqiptare duke premtuar se djemtë e tyre do të rekrutohen në forcat vullnetare që do të mbronin edhe kufijtë nga sulmet sllave. Në këtë kohë u formua një batalion i regjimentit të ushtrisë shqiptare për të ruajtur kufirin me Serbinë që nga Guri i Kripës deri në Bistricë.
Disa familje të fuqishme që deri në këtë kohë i karakterizonte rivaliteti i pandërprerë për dominim e sundim në kurriz të njëra tjetrës, tashti, për ta përballuar më lehtë rrezikun, u afruan, u bashkuan duke lidhur besën se do të Iuftojnë bashkërisht për shpëtimin e atdheut. Ndër famiijet më të njohura në këtë kohë ishin ajo e Isa Boletinit, e Ahmet e Cen Stantergut, e Vocëve etj.
Në vend të prirjes për pavarësi, tashti dominonte nevoja e bashkimit në Iuftë për çlirim kombëtar. Që nga viti 1892-1912 ushtria turke, duke djegur e vrarë, u përpoq të shtypë shpirtin kryengritës të shaljanëve, por kot. Forca të mëdha ushtarake kishin sulmuar Boletinin më 1892 dhe 1895, por kishin hasur në rezistencë të fortë të Shaljanëve.
Më 1901 shaljanët nën udhiëheqjen e Isa Boletinit shkuan në Pazar të Ri për ta liruar Aqif Pazarin. Në vjeshtë të vitit 1902 kundërshtuan hapjen e konsullatës ruse, vendosjen e Grigor Shqerbinit konsull në Mitrovicë. Ata mbështetën vendimet e marra në Kuvendin e krerëve shqiptarë në Gjakovë më 15 janar 1903, morën pjesë në Kuvendin te Verrat e Llukës më 2 mars 1903, në tubimin mbajtur në fushën e Morinës te Llausha e Drenicës, në mars të vitit 1903, në Kuvendin e Vushtrrisë (1903) kundërshtuan reformat turke dhe veprimtarinë e konsullatë ruse në Mitrovicë që punonte hapur kundër interesave të shqiptarëve etj.
Shaljanëve u erdhën në ndihmë Iuftëtarë nga Podguri, Vushtrria, Llapi, Drenica etj., dhe sulmuan dhjetra batalione të ushtrisë turke në Mitrovicë. Ne këtë kohë Porta e lartë, për ta pasur më pranë vetes dhe për t’ia pamundësuar veprimtarinë patriotike e luftarake, e syrgjynosi Isa Boletinin.
Pas internirnit të kryetrimit të Kosovës, komandanti i ushtrisë turke në Mitrovicë urdhëroi që nga kufiri me Serbinë, nga fshati Rrëzhanë deri në Albanik (Leposaviq), të tërhiqen të gjitha rojet. Kështu rojet e kufirit me Serbinë u detyruan ta organizojnë vetë shaljanët.
Shaljanët e çuan në vend betimin që ia kishin dhënë prijësit të tyre se nuk do të lejojnë, qoftë edhe me çmimin e jetës, që të vendoset konsulli rus në Mitrovicë. Në mesin e 250 të vrarëve në fshatin Shupkofc në luftë kundër forcave ushtarake turke, te cilat i komandonte Shqerbin, 100 kanë qenë shaljanë.
Luftën për çlirimin e Mitrovicës e kishin udhëhequr Jashar Boletini, Bejtë Selaci, Shaban Jashari, Nuhë Bajgora e të tjerë. Në këtë luftë për jetë a vdekje mbetën të vrarë Bejtë Selaci, Shaban Gavazi-Bajgora, Hajdar Xhemë Boletini, Zenel Fetahu, Man Zeqiri, Ramë Smaka, Sejdi Ibrahimi e shumë të tjerë, ndërsa u plagosën qindra të tjerë, në mesin e të cilëve edhe Sejdi Vidishiqi e Tahir Selaci, vëllai i Bejtës.
Në kryengritjen që shpërtheu në janar të vitit 1904 në Mitrovicë, morën pjesë edhe shaljanët. Në shkurt të vitit 1906 Isa Boletini u lirua dhe u kthye në Shalë, sepse më shumë i pëlqenin gurët e Boletinit sesa sarajet e Stambollit. Po në këtë fillim viti Komiteti shqiptar me qendër në Manastir kishte formuar degët e veta edhe në Kosovë.
Në degën e Komitetit në Mitrovicë shquheshin për veprimtarinë e tyre shumë Shaljanë, të cilët punonin në përgatitjet e armatosura kundër sunduesve osmanë. Deri më 1908 në Shalë të Bajgorës nuk ka pasur pushtet. Fshatrat e kësaj treve gjatë sundimit osman kanë qenë në pronësi të spahinjve nga Vushtrria dhe Pazari i Ri, të cilët shpesh sillnin në pronat e tyre çifçinj familje të ririt ortodoks. Më 3 korrik 1908 shpërtheu Revolucioni xhonturk. Ky revolucion përkoi me Iëvizjen për çlirirn kundër sunduesve osrnanë.
Shaljanët në fillim mbështetën Revolucionin e Turqve të Rinj dhe kjo përkrahje e shqiptarëve qe një faktor vendimtar në fitoren e tij dhe shpalljen e Kushtetutës, rnë 23-24 korrik 1908, mirëpo, kur panë se Ligji i zgjedhjeve dhe vetë qëndrimi i pushtetit xhonturk, i cili kishte filluar të bashkëpunonte me serbët e të tjerët, duke dashur që t’i sjellë shqiptarët gjithnjë në pozitë të pabarabartë, sërish ia kthyen pushkën. Gjatë këij viti në Bare Turqit e rinj ndërtuan stacionin e zaptinjve.
Më 20 korrik 1908, nën kryesinë e Isa Boletinit u mbajt Kuvendi j Ferizajt. Në mesin e 30.000 shqiptarëve u gjenden edhe shaljanët. Meqë xhonturqit nuk e mbajten premtimin që kishin dhënë për më shumë të drejta shqiptarëve, vetqeverisjen e vendit etj., Klubi kombëtar i formuar në Mitrovicë, vendosi që të përzë nëpunësit osrnanë duke bërë përpjekje që pushtetin t’ua japë shqiptarëve vendës.
Edhe kërkesat për hapjen e shkollave në gjuhën shqipe dështuan. Për këtë arsye Isa Boletini, i mështetur nga shaIjanët besnikë, ia ktheu pushkën pushtuesit osman.
Për të shuar zjarrin e kryengritjes, për të shuar shpirtin liridashës shaljanëve, kajmekami i Mitrovicës, Hajdar Beu, më 22 nëntor 1908 e sulrnoi me forca të rnëdha prijësin Isa Boletini, në Boletin.
Isa Boletini
Në këtë Iuftë, pos Isa Boletinit, u shquan edhe Bejtë Selaci, Halim Çaushi, Halil e Jonuz Boletini, Nuredin e Zeqir Mehmeti. U vranë Xhemë Boletini, Halim Çaushi e Zenel Koliqi, kurse u plagosën Isa Boletini, Halit Ahmeti nga Syrigana, Bislim Selim Radisheva. Sejdi SeIaci dhe Zeqir Mehmeti.
Ushtarët turq, pasi nuk arritën që ta shembin kullën me topa, ia dhanë flakën. Për të ngjallur frikë e panik ata dogjën edhe disa shtëpi në Shalë si dhe Kullën e Sejdi Selacit. Në mars të vitit 1909 përsëri xhonturqit nisën forca të mëdha ushtarake nën komandën e Xhavit Pashës për të goditur Isa Boletinin.
Qeveria shpalli në Kosovë gjendje të jashtëzakonshrne. Në mesin e prillit 1910 Shefqet Turgut Pasha u përpoq me të gjitha mjetet, me zjarr e hekur t’i shuajë kryengritjet e shqiptarëve. Ndër vatrat e qëndresës, pos Grykës së Kaçanikut, Grykës së Carralevës (1910), u bë edhe Shala, sidomos Boletini.
Deri më 1912 ushtria turke disa herë i dogji e i bëri rrafsh me tokë fshatrat e Shalës së Bajgorës, por nuk arriti të nënshtrojë Shalën, të cilën e mbronin me gjoksin e tyre bijtë e saj besnikë, luftëtarët sypatrembur e të pëkulur. Shaljanët u shquan edhe në luftërat e tjera antiosmane gjatë viteve 1910-1912.
Ata mbështeteshin edhe nga Hasan Prishtina e Nexhip Draga, të ciiët nga Shkupi erdhën në ShaIë, pastaj në Drenicë etj., ku u bashkuan me Isa Boietinin. Në mars të vitit 1912 u mbajt një takim midis Isa Boletinit e Hasan Prishtinës në çifliçet e Zejnuilah Begut ne fshatin Gojbulë afër Vushtrrisë.
Takimi i Gojbulës u pasua me mbledhje në vende të ndryshme të Kosovës: 15 maj në Boletin, në të cilën morën pjesë krerët e Shalës së Bajgorës e ku u lidh Besa e ShaIës, Kuvendi i Drenicës (16 maj), ku u lidh Besa e Drenicës, Besa e Llapushës dhe u kurorëzua me Kuvendin e Junikut (21-25 maj 1912) që u mbajt në Junik. Pas këtij Kuvendi Isa u kthye në Shalë.
Menjëherë krijoi lidhjet me luftëtarët e Shalës dhe të Llapit, nisi t’i forcojë qendrat në Boletin, në Vesekovc etj. Pra menjëherë filloi me zbatimin e vendimeve të Kuvendit të Junikut në viset e tij, në Shalë e Llap. Në qershor tië vitit 1912 u mbajt një Kuvend i madh në Shalë, i cili në popull u njoht me emrin Kuvendi i Kurillovës. Në Kuvendin e Kurillovës, vend midis Shalës e Llapit, morën pjesë 400 shaljanë dhe rreth 1500 llapjanë. Këtu u Iidh besa e Shalës dhe Llapit.
Edhe dëshmitarët, po edhe kënga popullore “Grepacimi I Isa begut e Beqir Vocës” flasin për pikëpamjet e tyre të ndryshme lidhur me atë se a duhet t’ia kthejnë pushkën Turqisë apo jo, a paraqet rrezik më të madh Turqia apo Serbia, e cila rrinte në këmbë të para dhe po përgatitej për t’iu hedhë viktimës në shpinë. Në fillim të korrikut nisi kryengritja e përgjithshrne.
Kjo kryengritje u shënua me ngritjen e flamurit kombëtar, të cilin e sollën në Kosovë disa veprimtarë të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare nga kolonitë në Evropë, në Stamboll e Selanik. Flamurin e ngritur në Vesekovc (sot quhet Kodra e Bajrakut), ia kishte dorëzuar Xhemajl Prishtinës patrioti i shquar Hoxhë Kadri Prishtina, i cili kishte ardhur në Kosovë.
Më 12 korrik u zhviliua një betejë e lavdishme në Grykën e Kulinës e pas shtatë ditësh edhe një tjetër në Broboniq. Më 22 korrik kryengritësit shqiptarë të udhëhequr nga Isa Boletini u nisën për në Pazar të Ri dhe e Iiruan atë, ndërsa pesë ditë më vonë hynë në Mitrovicë, ku menjëherë formuan organet e pushtetit lokal, këshillat popullorë me detyrë të posaçme që të ruajnë rendin e qetësinë. Shaljanët në krye me Isa Boletinin përmes ideologut Hasan Prishtina njoftuan opinionin ndërkombëtar se ata Iuftojnë jo për të mbrojtur a për t’i zgjatur jetën Turqisë në Ballkan, por për t’i dalë zot tërësisë tokësore të Shqiperisë.
Më 9 gusht Hasan Prishtina i paraqiti qeverisë turke programin prej 14 pikash, i cili përmbante këto kërkesa:
- nëpunësit që do të emëroheshin në Shqipëri, të dinin gjuhën shqipe dhe të njihnin zakonet e vendit;
- shërbimi ushtarak të bëhej vetëm në Shqipëri;
- t’u jepeshin armët shqiptarëve;
- të hapeshin në katër vilajetet: të Kosovës, Manastirit, Shkodrës dhe Janinës shkolla të të gjitha shkallëve dhe të mësohej gjuha e vendit në të gjitha shkoiiat fillore dhe të mesme;
- të shpallej amnistia e përgjithshme dhe të merreshin një varg masash për zhviliimin ekonomik të vendit etj.
Qeveria turke vonoi përgjigjen ndaj 14 kërkesave të shqiptarëve, prandaj kryengritësit shqiptarë, më 11 gusht 1912, nën udhëheqjen e Isa Boietinit, Bajram Currit, Hasan Prishtinës, Riza beg Kryeziut, Jahja Agë Prizrenit, Mahmut Zajmit, Zefit të Vogël etj. hynë në Shkup.
Ibrahim Pasha më parë kishte kërkuar nga Isa Boletini dhe shaljanët që të mos niseshin për në Shkup, duke i propozuar prijësit të shqiptarëve post të lartë e bashkëluftëtarëve të tij shpërblime të majme, por kot. Isai, duke qenë konsekuent në vendimin e tij, i përgjigjet:
“Unë kam ngrit krye për hakin e Shqipnis. Nuk lypi shpërblime për vete. Unë jam mirë kur asht mirë Shqypnia!”
Në luftën e përgjithshme për çlirimin e tokave shqiptare morën pjesë shumë shaljanë nën udhëheqjen e Isa Boletinit, të cilët, pas nënshkrimit të marrëveshjes nga Hasan Prishtina me qeverinë turke, më 26 gusht, u kthyen në Shalë.
Isa Boletini u vendos në Boletin dhe qëndroi deri më 30 tetor 1912. Brenda kësaj kohe organizoi ushtrinë për mbrojtjen e kufirit nga ushtria serbe. U zhvilluan luftëra të përgjakshme në Merdar, Llukovë, Albanik, Llapashticë, KuIinë e deri në Prishtinë. Rezistenca më e fuqishme u bë në Merdar.
Pas largimit të ushtrisë turke nga Mitrovica e rrethina, shqiptarët menjëherë zgjodhen përfaqësuesit e tyre në organet e pushtetit, formuan gjyqësinë dhe administratën e tyre, mirëpo udhëheqësit e tyre brenda vendit nuk u paraqitën unikë, të bashkuar përballë orekseve grabitçare e të shfrenuara të shteteve ballkanike, Serbisë, Malit të Zi, Bullgarisë e Greqisë.
Ato kishin Iidhur aleancën në shtator të vitit 1912, duke filluar kështu Luftën e Parë Ballkanike, me qëllim që secila për vete të gllabërojë nga një copë të tokave shqiptare. Gëzimi i fitores së shqiptarëve qe jetëshkurtër.
Shqiptarët, pak të dehur nga gëzimi i fitores, më shumë të lodhur e të rraskapitur nga luftërat e njëpasnjëshme, sikur nuk e kishin paraparë që ushtritë e shteteve ballkanike, fqinjtë e tyre të pabesë: serbët, malazezët, grekët e bullgarët do të nisnin marshimin mbi tokat e tyre.
Vullnetarët shqiptarë, të prirë nga Isa Boletini e Beqir Voca, duke parë se rreziku rnë i madh vinte andej nga kufiri me Serbinë, nga Guri i Uglarit deri te Qafa e Ibrit, u përpoqën t’iu kundërvihen forcave të përgatitura mirë të ushtrisë serbe, t’u rezistojnë me vendosmëri sulmeve të tyre, por nuk ia dolën.
Sulmet e reparteve çetnike ishin të forta dhe të intensifikuara në frontin përgjatë Ballit të Shalës e sidomos në luginën e Ibrit. Për shkak të mungesës së armëve, ushqimit, organizimit të rregullt, të mirëfilltë të ushtrisë, u detyruan të tërhiqen. Serbët, pasi pushtuan Prishtinën më 22 tetor, pasi morën edhe Vushtrrinë e Mitrovicën, më 1 nëntor 1912, e detyruan ushtrinë e rraskapitur shqiptare dhe prijësin e tyre që të largohen të dëshpëruar. Tërheqja u bë në relacionin Shalë e Bajgores-CarraIevë-Sedllar, Prizren-Bicaj-Kala e Dodës Ujmishtë, prapë Kala e Dodës-Kastrat-Sllovë te Elez Jsufi, në Peshkopi, Maqellarë-Dibër dhe Vlorë.13
Pushtirni i këtyre viseve, sidomos i Shalës u shoqërua me terror, me vrasje në rnasë jo vetëm e luftëtarëve, por edhe e familjeve të tyre: grave, fëmijëve e pleqve. Pushtuesit serbë dogjën e rrafshuan me tokë pothuajse të gjitha fshatrat e Shalës së Bajgorës.
Në Shqipëri po përgatitej Shpallja e Pavarësisë. Isa Boletini, i cili po mbante lidhjet me Ismail Qemalin e patriotë të tjerë, u nis për të marrë pjesë në aktin e ngritjes së flamurit dhe në formimin e Qeverisë së Përkohshme. Më 28 Nëntor në Viorë arritën Rexhep Mitrovica, Sali Gjuka e Bedri Pejani, ndersa një dite më vonë edhe Isa Boletini me dhjetra luftëtarë, kryesisht të rinj shaljanë, ndër ta edhe dy djem e dy nipa të tij.
Kryetari i Qeverisë së Përkohshme, Ismail Qemali, caktoi roje të veta personale e në derë të qeverisë bashkëluftëtarët besnikë të Isa Boletinit, Halim Musë Bajgorën dhe Ahmet Ali Llapin.
Kështu shaljanët dhanë një kontribut të çmuar ne mbrojtjen e Qeverisë së Viorës. Më 30 mars 1913, Isa Boletini me dy djemtë, Musën dhe Ademin, Luigj Gurakuqin, Dhimitër Beratin etj. mori pjesë në delegacionin e kryesuar nga Ismail Qemali, që u nis për udhëtim nëpër kryeqytetet evropiane dhe për të marrë pjesë në Konferencën e Londrës të 1912-1913 në emër të gjithë kombit shqiptar.
Në Shalë edhe sot kujtojnë dialogun e Isa Boletinit me ministnin e jashtëm anglez, Eduard Grein, që është përjetësuar edhe në këngë:
“Isa Beg, në Evropë unë jam i pari që të çarmatosa!
— Jo, ministër, jo qe besa,
s’çarmatosem sa t’jetë jeta!
Njenën armë në derë e dorëzova,
po këtë tjetrën prej brezi s’e nxora!
Mos besofsh po ta tregoj,
të nandë plumbat i mban ne gojë!”
Kur Eduard Grej shprehte keqardhjen pse vendlindja e tij ishte aq Iarg kufirit sa nuk mund t’ia bashkonte Shqipërise, Isai i përgjigjet i revoltuar për copëtimin e padrejtë të tokave tona:
“Nuk jam ardhë këtu vetëm për Mitrovicën, por për çdo pëllambë toke shqiptare të Kosovës!”
Prijesi i Shalës dhe Kosovës shprehu aspiratat, kërkesat e popullit shqiptar për të qenë i bashkuar me shtetin unik kombëtar.
Ai protestoi kundër kujtdo që shprehej për copëtimin e Shqipërisë:
“Nëse Evropa nuk do ta zgjidhë drejt çashtjen e kufijve të Shqipnisë, Ballkani nuk do të ketë kurrë qetësi!”
Ky parashikim gjenial i Isa Boletinit doli i saktë.
Popullata e Shalës së Bajgorës, pas aneksimit nga Serbia dhe pasi ky pushtim u miratua nga Konferenca e Londrës, përjetoi terror të paparë.
Këtu u vendos pushteti ushtarak policor që institucionalizoi një politikë gjenocidiale. Me qëllim që ta mbajë më lehtë nën kontrollë dhe ta nënshtrojë më shpejt Shalën, popullatën shqiptare të saj, pushtuesi serb themeloi komunën në Bare.
Brenda tri vjetësh ekonomia pësoi humbje të mëdha, bujqësia u shkretua, zejtaria u prgjysrnua. Dhjetra famiije u shpronësuan nga pronat e tundshme dhe te patundshme, qindra të tjera u detyruan të shpërngulen në Turqi apo në Shqiperinë politike.
Megjithatë pjesa derrmuese e shaljanëve ishte e vendosur që të qëndrojë ne vatrat e veta. Për këtë duhej të organizoheshin për të rezistuar. Ndonëse jo në nivelin çfarë do të duhej, ata rnenjëherë filluan të organizohen në çeta të vogla kaçake, të cilat bënin kryengritje për të rnbrojtur nderin e dinjitetin e familjeve të tyre.
Lufta e këtyre grupeve kundër forcave serbe, formimi i grupeve kaçake për të kundërshtuar pushtuesin e ri (1913-1914) jepte rezultate shurnë të vogla sepse ushtria dhe xhandarmëria serbe terrorizonte pa mëshirë popullatën civile, madje edhe fënijët, gratë e pleqtë.
Literatura:
8 Bahlov, Dr. Hans, Deutschlands geographische Namenvett Baden
Baden: Suhrkamp. 1985, cituar sipas Abdullah Konushevci, Toponomia e Mitrovicës, “Fjala”, nr. 6-7, qershor-korrik 2001, f.19
9 Fehmi Pushkolli, Ukshin Kovaçica-Bajgora, Horizontet e historisë, Prishtinë, 1997, f. 18
10. Fehrni Pushkolli, Po aty, f.20
11. Ahdullah Konushevci, Po aty, f. 19
12 Mitrovica dhe rrethina, Mitrovicë, 1979, f. 69
13. Tafil Boletini, vepër e cituar, f153
Nga Fazli HAJRIZI
Shala e Bajgorës, në krahasim me sipërfaqen dhe popullsinë është një nga zonat më të pasura me minerale në Ballkan (Gadishullin Ilirik) e më gjerë. Kjo shpjegohet me ndërtimin gjeologjik-tektonik të larmishëm e në veçanti me vullkanizimin e ri të terciarit.
Në bazë të studimeve të bëra është vërtetuar se Shala ka një pasuri minerale dhe një potencial metalogjenik rnjaft të madh. Ajo zotëron rezerva të mëdha të plumbit dhe zinkut duke e renditur në vendet e para të Evropës. Vendburimi i plumbit dhe i zinkut në Trepçë është vendburimi rnë i madh skarnor-hidrotermal në gjithë Evropën.
Rezervat industriale të zbuluara arrijnë në mbi 20 milion ton.
Karakteristikë është edhe përmbajtja shumë e lartë me xeherorë e plumbit (rreth 7%), zinkut (rreth 4%), deri në 120 gr./ton argjencl, dhe sasi më të vogla por plotësisht industriale: ar deri g./ton, bizmut 120 g./ton, kadmium 2g.Iton, germanium, galium, talium, selen, telur.
Ky vendburim ka një përbërie mineralogjike tepër të pasur (sfalerit, galenit, pirit, pirotin, plumbozit, arsenopirit, gjemsonit, kalkopirit, kuarc, kalcit, siderit, rodokrozit, dolomit, aktinolit, hedenbergit, granate, magnetit e shumë të tjere).
Mineralizimet e Trepçës së Shalës së Bajgorës kanë në masë dermuese kristalizim të përsosur e bukuri te rrallë, prandaj shumë kampione të tyre ruhen në muze të ndryshme të botës.
Kristalet e Trepçês
Shfrytëzimi i xehes së Trepçës daton nga kohërat më të Iashta. Emri i Trepçës lidiihet me fillimin e shek. XIV.
Në dokumentet mesjetare zihet në gojë me emrin TREPÇA, pastaj TREIPÇE, TRIPÇE, TRIPZA, etj. Ernrin mund ta ketë marrë nga një fis shqiptar, po edhe nga ndonjë fjaIë me origjinë gjermane, -trep (r-e>e-r) ‘fshat, -terp.8
Një kohë këtu, pos shqiptarëve të kërshterë, kanë punuar e jetuar edlhe sasët, të cilët kanë qenë të njohur si xehetarë të mirë. Më 1303 është ngritur kisha katolike. Pos në Trepçë, në Gjytet e në Rrzhanë, edhe në mjedise të tjera (Bistricë, Këvaçicë, Bajgorë, Rashan, Mazhiq) janë ngritur faltore katolike, si Kisha e Shën Mërisë, ajo e Shën Pjetrit etj.
Rrugët që kalonin këndej, ajo qe lidhte Pazarin e Ri me qendrën e Kosovës, sidomos vija kryesore komunikative Naisus-Lissus që kalonte në afërsi të Vushtrrisë, ku gjendej stacioni i rëndësishëm Vicianum, kanë pasur rëndësi të jashtëzakonshme për zhvillimin edhe të vendbanimeve të Shalës, sidomos të atyre në afërsi të Trepçës.
Rashani, sot fshat afër Trepçës, duhet të ketë qenë qendër me një popullatë shumë të koncentruar.
Gati në asnjë vend të Shalës, pra as në këtë fshat, që dikur quhej Gjytet, e që ka ende mure të Iashta, nuk janë bërë të thuash, kurrfarë gërmimesh, hulumtimesh e studimesh, prandaj në favor te konstatimit tonë flasin një varg gojëdhënash, si ajo për Kroin e Nuseve në Mazhiq, e shkuarjes së maces nëpër kulmet e shtëpive që nga Trepça deri në Vushtrri, etj., gjetjet sipërfaqësore apo ato të rastësishme me rastin e hapjes së puseve, ndërtimit të rrugëve, objekteve të ndryshme etj.
Pozita e favorshrne e Gjytetit të Rashanit me një zotërim të gjerë të fushës përreth, muret rrethuese, materiali arkeologjik i zbuluar etj., dëshmon se kjo kështjellë ka qenë e banuar qysh në fillim të epokës së hekurit, po zhvillimin më të madh e ka pasurë gjatë fundit të kësaj epoke. Varrezat në fshatin Bistricë (Bardhanë), sarkofagët që janë zbuluar aty, varrezat e ndërtuara e të mbuluara me pllaka guri, të rrethuara me gurë, dëshmojnë për lashtësinë e tyre.
Lënda antropologjike dëshmon se varrezat u përkasin banorëve me tipare antropologjike adriatikase - mesdhetare, që janë karakteristika antropologjike të popullsisë arbërore. Vendbanime karakteristike kanë mbetur ato te epokës së hekurit, që janë kryesisht gradinat të vendosura ne kodra ose në pllaja dhe të fortifikuara.
Në periudhën e sundimit romak banoret e Shalës kane qenë të orientuar kah qendra e rëndësishme Municipiumi DD afër Soçanës që u zhvillua gjatë shek.IV të e. s. Veprimtaria kryesore e këtij municipi ka qenë zejtaria, e cila ishte ë kultivuar tek dardanët qysh në epokën e hekurit.
Romantizimi në këtë hapësirë ka qenë i dobët. Në aspektin fetar mund të pohohet se krishterimi ka ardhur edhe në këto hapësira në shek. IV të e. s. Edhe pse nuk janë bërë hulumtime të mjaftueshme, mund të pohohet se në Shalë ekzistojnë objekte të shumta të kulturës materiale dhe të artit që nga periudha romake. Gjuha latine ka qenë gjuhë e administratës. Për këtë gjë dëshrnojnë dokumerntet mbishkrimore.
Depërtimi sllav u përcoll me një furi rrënuese në vendbanimet e Shalës së Bajgorës që pati rrjedhoja të rënda për popullsinë vendase. Edhe përkundër depërtirnit të valës sllave, Shala mbeti etnikisht e pastër.
Pushtuesit sllavë nuk mundën të zhdukin, aq më pak të asimilojnë popullsinë vendase.. Në shek. IX-X Trepça dhe pjesa rnë e madhe e hapësirës së Shalës u gjend nën sundimin bullgar. Shqiptarët e Shalës së Bajgorës luftuan për çlirim nga bizanti dhe nga bullgarët, por Iuftuan edhe në anën e ushtrisë bizantine kundër pushtuesve të trojeve të tyre nga ana e popujve barbarë. Në fund të shek.XII luftuan në anën e ushtrisë bizantine kundër shtetit të serbëve të Rashkës.9
Më 1185 këto vise sërish ranë nën sundimin e shtetit serb të Nemanjëve. Vendosja e sundimit serb shënoi fillimin e një prej periudhave më te vështira për popullsinë shqiptare të kësaj treve.
Pasuritë e medha nëntokësore (miniera e famshme e plumbit, zinkut e argjendit në Trepçë) si dhe përshtatshrnëria e lartë e mbitokës për veprimtari blegtorale e bujqësore, i nxitën sundimtarët serbë ta përforcojnë progresivisht pushtetin e tyre mbi popullsinë vendëse.
Si orientim kryesor i këtij shteti u përcaktua politika asimiluese me synim homogjenizimin etnik dhe serbizimin e këtyre viseve. Trysnia asimiluese arriti kulmin gjatë kohës së sundimit të Car Dushanit (1331-1355).
Shteti mbështeste kishën dhe punonte sisteniatikisht për largimin e popullsisë shqiptare të ritit katolik dhe orientimin drejt ortodoksisë sllave. Besohet se ne Betejën e Kosovës që u zhvillua në qershor te vitit 1389, midis ushtrive të koalicionit të feudalëve ballkanas, pra ushtrisë se kërshterë kundër ushtrisë pushtuese osmane, morën pjesë edhe shalianët, të cilët ishin të mobilizuar nga sundimtari serb, Llazari. 10
Më 1455 një pjesë e Kosovës u pushtua nga forcat osmane. Menjëherë pas pushtimit, osmanlinjtë krijuan një njësi administrative të veçantë, të quajtur “Vilajeti i Vukut”. Gjatë shek.XV-XVI territori i Shalës së Bajgorës i përkiste Sanxhakut të Vushtrrisë.
Pas vendosjes së sundimit osman, u rimbëkëmb miniera e Trepçës dhe e Rrëzhanës. Rrëzhana është një toponim i sajuar nga parashtesa shqipe rrë+Shan, emër ky shunië i përhapur në antroponiminë dhe patroniminë shqiptare me elemente të krishtera.
Në sistemin toponimk të Shalës së Bajgorës, katundet Bugariq, Zhazhë, Vllahi dhe toponime të tjera, dalin nga ndonjë etnik. Fshati Zhazhë është vetërn formë e sonorizuar e Shashës, në të vërtetë të Sasës, falë kalimit të s>sh»11
Majdani i Rrzhanës përmendet rnë 1455 deri më 1469 në përbërje të Vilajetit dhe të nahisë së Zveçanit (Zinkofçar Zir). Më 1516 ky treg bëhet seli e nahisë me të njëjtin emër të Kadillëkut të Pazarit të Ri. Prej 11 fshatrave që i takonin kësaj nahije, me siguri është identifikuar vetëm fshati Murgull»12
Edhe pas rënies së Trepçes nen sundimin turk kjo minierë nuk e ka humbur rëndesinë. Përmenden miniera te braktisura, por edhe fshatra të njohura. Në regjistrirnin turk (1469) përmenden fshatrat: Rrzhanë, Zijaçë, Dccli (Didine), Ofçar, Zasil (Zasellë, sot Kodër), Kavaxh, Silançë (Selac), Rahova, Zhezheva (sot Zhazha), Lisiçe (Lisicë), Vilahne (Vllahi), Boletin, Bistricë, Batahir, Ceran (sot Cerajë) etj., të cilat i takonin vilajetit të hershëm që mori më 1463 statusin e nahisë, dhe i takonte sanxhakut të Bosnjes.
Pas rënies së Shalës nën sundimin osman, u ngnit kolonia turke që quhej Trepça e Epërme (Trepçaide Bala), dy ki!ometra Iarg Stantergut. Në lagjen e Trepçës u ndërtua xhamia (Xhamia e Mazhiqit), pa dyshim njëra ndër të parat e ndër të rrallat në këto anë. Qe nga kjo kohë popullata shqiptare e trevës së Shalës së Bajgorës filloi gradualisht të braktisë fenë e kërshterë dhe të kalojë në fenë islame.
Në fillim përqafimi i islamit ishte i kufizuar vetëm në individë të integruar në strukturat e administratës osmane, ndërsa më pas kjo dukuri përfshiu një masë rnë të gjerë njerëzish. Një nder faktorët që Iehtësoi depërtimin e islamit në masën e popullatës shqiptare të kësaj treve (shek. XVII), ishte edhe prirja e saj për t’u larguar nga autoriteti fetar i kishës serbe.
Megjithatë, popullata shqiptare e islamizuar, edhe pse ndryshoi fenë, nuk preku qenien e vet etnike. Përhapja e islamit u shoqërua shumë pak me ndryshime në pamjen urbanistike të vendbanimeve dhe në formacionin kulturor të popullsisë së Shalës së Bajgorës.
Më 1689, në kohen e luftës antiosmane, mjaft shqiptarë nga treva e Shalës së Bajgorës, së bashku me luftëtarë të krahinave të tjera të veriut të Shqipërisë, të krështerë e musIimanë, nën udhëheqjen e Pjeter Bogdanit, i cili ishte arqipeshkv i Shkupit, u bashkuan me forcat austriake.
Numri i luftëtarëve shaljanë ishte mbi 200. Lufta, siç dihet, mori fund me fitoren e turqve. Si pasojë e dhunës e terrorit që pasoi, shumë banorë u shpërnguIën. Burimet turke dëshmojnë se fshatrat e Shalës kanë qenë mjaft mirë të popullzuara.
Kjo popullatë, kryesisht shqiptare, u tëhoIlua sidomos ne fillim të viteve 1690 edhe si pasojë e rënies së murtajës. Me zvogëlimin e numrit të shaljanëve, të cilët ishin xehetarë të mire, Trepça dhe minierat, pra vendburimet e tjera minerare, pësuan mjaft shumë.
Sipas një regjistrimi të kadillëqeve të Turqisë evropiane qe kishte bërë Abdullah Huremoviq nga Mostari, në prag të luftës austro-turke gjatë viteve 1683-1699, Trepça si një kadillëk i veçantë bënte pjesë në sanxhakun e Vushtrrisë. Kah fundi i shek. XVII Sanxhaku i Vushtrrisë u suprimua dhe si territor iu bashkua sanxhakut të Shkupit.
Kështu, territoret në lindje Ibrit, duke përfshirë Trepçen dhe fshatrat e Shalës së Bajgorës, i takonin Sanxhakut të Vushtrrisë të Elajetit të Rumelisë. Defteret osmane ofrojnë materiale të pasura që provojnë qartë se popullsia e kësaj treve, qoftë ajo që bart antroponimi karakteristike shqiptare, qoftë ajo që bart antroroponimi sllave, është etnikisht shqiptare.
Shqiptarësia e këtyre viseve vërtetohet, pos nga dokumentet osrnane, edhe nga ato raguziane, latine etj. Në vitin 1739 një pjesë e popullatës shqiptare katolike e Shalës u detyrua të shpërngulet.
Gjate viteve 1830-1832 rreth 1000 shaljanë i dhanë mbështetje Mustafë Pashë Bushatliut duke mbështetur kështu pavarësinë. Sulltani organizoi ushtrinë e tij dhe në mesin e vitit 1832 sulmoi Vushtrrinë e Mitrovicën. Shaljanët kundërshtuan dekretin e Hati Sherifit të Gulkhanesë (3 nëntor 1839) shpallur në Stamboll nga Sulitan Abdyl Mexhidi.
Luftëtarët shaljanë onganizuan një sërë luftërash kundër zaptinjve turq në Kaçanoll, Vesekofc, në Gumnishtë dhe në fshatra tjera. Zona e Shalës së Bajgonës në këtë kohë konsidenohej si zonë e Iirë.
Shpërthimi i krizës lindore në vitet 1875-1876 dhe sidomos lufta ruso-turke e vitit 1877-1878 tronditi edhe popullatën e trevës së Shalës. Në janar të vitit 1878 Serbia dhe Mali j Zi hynë në Iuftë kundër Turqisë duke pushtuar pjesën verilindore e juglindore të Vilajetit të Kosovës, Nishit, Pirotit, Kurshumlisë, Vranjës, Leskocit etj.
Pushtimi i këtyre territoreve u shoqërua me masakrimin nga serbët, malazezët e rusët, të popullsisë shqiptare, duke përfshirë gratë, fëmijët e p!eqtë dhe me shpërnguIje nga vatrat e tyre të mbi 150.000 shqiptarëve. Shumica e të shpërngulurve u vendosën në anë të ndryshme të Kosovës dhe, për shkak të gjendjes së rëndë ekonomike, vetëm një nurnër i vogël u vendos në Shalë të Bajgorës. Në Selac u vendos familja Igrishta.
Pas ndërtimit të hekurudhës (1874) që lidhte Mitrovicën me Shkupin, Selanikun dhe qendrat e tjera më të largëta dhe më të zhvilluara, mundësoi që visorja e Shalës përreth Trepçës dhe vendbanimet, që deri atëherë ishin në përbërje të rajonit tregtar të Vushtrrisë, të hynin në përbërje të Mitrovicës.
Popullata shqiptare e Shalës së Bajgorës, pos kryengritjeve gjatë viteve 1688-1690, duke mos u pajtua asnjëherë me zgjedhën e robëninë osmane, gjatë gjithë shek XVIII e XIX zhvilluan edhe një sërë luftërash çlirimtare. Rezistenca e tyre mori hov dhe u intensifikua sidomos në periudhën e Rilindjes Kombëtare Shqiptare.
Në gjysmën e dytë të shek. XIX, në kohën e levizjeve të mëdha për çlirim kombëtar, Shala dha shume luftëtarë, të cilët u ngritën kundër politikës çkornbëtarizuese, e cila mohonte individualitetin e popullit shqiptar. Në periudhën e Iëvizjes Kombëtare Shqiptare, ne fazën e dytë të zhvillimit të saj (1878-1881), popullata shqiptare e këtij mjedisi vazhdoi traditën e Iuftës për liri e pavarësi.
Në Lidhjen Shqiptare të Prizrenit, e cila u thernelua në Kuvendin e 10 qeshorit 1878 nën kryesinë e Iliaz Pashë Dibrës, në mesin e 110 delegatëve gjendeshin edhe përfaqësues nga Shala e Bajgorës. Në mesin e 4 mijë nënshkruesve të dy peticioneve që iu dërguan Kongresit të Berlinit dhe Portës së Lartë, ishin edhe nënshkrimet e përfaqësuesve të Shalës së Bajgorës.
Forcat e Lidhjes hynë edhe në Mitrovicë, shkarkuan funksionarët osmanë nga administrata shtetërore dhe në vend të tyre emëruan nëpunës shqiptarë. Pas Kuvendit Themelues, Lidhja e Prizrenit, e cila kishte formuar nënkëshillat në viset e banuara me shqiptarë, një nga degët më të forta pati atë të Mitrovicës. Atë e përbënin dhe e mbështesnin me armë kryesisht shaljanët, të cilët vazhduan të japin kontributin e tyre për autonorni. Luftëtarët e Shalës së Bajgorës dhanë kontributin më të madh për çlirimin e Mitrovicës më 25 janar 1881.
Shqiptarët këtu morën pushtetin në duart e veta, në Mitrovicë e rrethinë formuan gjykatat shqiptare, të cilat filluan të punojnë pavarësisht nga pushteti turk. Popullata shqiptare e Shalës iu drejtohej gjyqeve shqiptare e jo atyre turke.
Në gjysmën e dytë të prillit 1881 Dervish Pasha me një ushtri të madhe hyri sërish në Mitrovicë duke e vendosur pushtetin e vet administrativ dhe gjykatën ushtarake, e cila brenda një kohe të shkurtër dënoi 4.000 shqiptarë. Forcat turke të udhëhequara nga Dervish Pasha e Hafiz Pasha menduan se e shtypën me gjak lëvizjen e popullatës shqiptare për çlinim kombëtar.
Përkundrazi, shqiptarët, të cilët në ndërgjegën e tyre kishin ruajtur idenë e pavarësisë, idenë e formimit të shtetit: kombëtar, vazhduan rrugën e përparimit dhe të qytetërimitë evropian. Kryengritjet vërtet për një kohë pushuan, por, fill pas këndelljes, ato shpërthyen në viset e mëparshme.
Edhe përkundër dhunës e terrorit që ushtronte, pushtuesi nuk arrinte dot të shuante shpirtin liridashës të shaljanëve, të cilëtë vazhduan të japin kontributin e tyre edhe në fazën e tretë të Iëvizjes kombëtare për autonomi (1881-1908). Janë të njohura konfliktet e armatosura ndërmjet pushtetit turk dhe kryengritësve shaljanë. Më 1886 në Mitrovicë kishte ardhur Rexhep Pasha, shqiptar me origjinë nga Mati.
Ai provoi që të vejë qetësi në Shalë duke i marrë me të mirë prijësit. Pas takimit që kishte pasur me Ahmet Boletinin, vëllanë më të madh të Isës, njerëzit e pushtetit u përpoqën që ta zënë e ta vrasin pabesish në sarajin e pashës, por nuk ia dolën, sepse shaljani arrin të shpëtojë me zhdërvjelItësi:
“Rexhep Pasha del në shkallë,
Del në shkallë e po ndigjon,
— Ç’ka saraj qi po ushton,
Ç ‘ka saraj qi po dridhet?
Njaj asllani gjallë s‘po lidhet.
— More pashë, ty t ‘kanë mashtrue,
S ‘ke gjetë burra qi m‘lidhin mue!”
Pushtuesi, i ciii nuk lente gur pa lëvizur, arrinte të gjente bashkëpunëtorët për t’i likuiduar kundërshtarët. Kështu më 1894 Ahmeti u vra pabesisht nga një pritë në fshatin Zhazhë. Lufta vllavrasëse do të merrte edhe shumë jetëra të tjera sikur mos të ndërhynte nënë Ajshja dhe Beqir Voca një mik i ngusht i famiijes Boletini, njeri i mençur e me autoritet.
Në qershor të vitit 1895 Hafiz Pasha me një bataIion ushtarësh të komanduar nga major Mehmeti sulmoi BoIetinin. Isa Boletini, i cili asnjëherë nuk e linte kullën pa roje, kur pa se ushtria iu kap bjeshkës, zuri pritën në Majën e vogël. Pas një lufte të ashpër, ushtria turke edhe pse arriti ti djegë kullën e të plaçkisë pasurinë, u tërhoq me humbje të mëdha.
Kulla e Isa Boletinit
Në kuvendin e shqiptarëve që u mbajt në Pejë në nëntor të vitit 1897, ku organizator ishin Haxhi Zeka dhe Riza Kryeziu (Gjakova), Shala kishte dërguar përfaqësuesin e vet. Në pranverë Beslidhja u zgjerua dhe u shtri deri në Mitrovicë, Vushtrri e Shalë të Bajgorës. Shaljanët përkrahën Komitetin e fshehtë shqiptar që drejtonte Beslidhjen dhe kërkonte bashkimin e katër Vilajeteve shqiptare në një vilajet të vetëm.
Në Kuvendin e Lidhjes së Pejës (23-29 janar të vitit 1899, mori pjesë Isa Boletini, i cili, i shoqëruar nga shaljanët, përfaqësonte këtë mjedis. Shaljanët në krye me Isa Boletinin mbështetën idenë për formimin e ushtrisë shqiptare duke premtuar se djemtë e tyre do të rekrutohen në forcat vullnetare që do të mbronin edhe kufijtë nga sulmet sllave. Në këtë kohë u formua një batalion i regjimentit të ushtrisë shqiptare për të ruajtur kufirin me Serbinë që nga Guri i Kripës deri në Bistricë.
Disa familje të fuqishme që deri në këtë kohë i karakterizonte rivaliteti i pandërprerë për dominim e sundim në kurriz të njëra tjetrës, tashti, për ta përballuar më lehtë rrezikun, u afruan, u bashkuan duke lidhur besën se do të Iuftojnë bashkërisht për shpëtimin e atdheut. Ndër famiijet më të njohura në këtë kohë ishin ajo e Isa Boletinit, e Ahmet e Cen Stantergut, e Vocëve etj.
Në vend të prirjes për pavarësi, tashti dominonte nevoja e bashkimit në Iuftë për çlirim kombëtar. Që nga viti 1892-1912 ushtria turke, duke djegur e vrarë, u përpoq të shtypë shpirtin kryengritës të shaljanëve, por kot. Forca të mëdha ushtarake kishin sulmuar Boletinin më 1892 dhe 1895, por kishin hasur në rezistencë të fortë të Shaljanëve.
Më 1901 shaljanët nën udhiëheqjen e Isa Boletinit shkuan në Pazar të Ri për ta liruar Aqif Pazarin. Në vjeshtë të vitit 1902 kundërshtuan hapjen e konsullatës ruse, vendosjen e Grigor Shqerbinit konsull në Mitrovicë. Ata mbështetën vendimet e marra në Kuvendin e krerëve shqiptarë në Gjakovë më 15 janar 1903, morën pjesë në Kuvendin te Verrat e Llukës më 2 mars 1903, në tubimin mbajtur në fushën e Morinës te Llausha e Drenicës, në mars të vitit 1903, në Kuvendin e Vushtrrisë (1903) kundërshtuan reformat turke dhe veprimtarinë e konsullatë ruse në Mitrovicë që punonte hapur kundër interesave të shqiptarëve etj.
Shaljanëve u erdhën në ndihmë Iuftëtarë nga Podguri, Vushtrria, Llapi, Drenica etj., dhe sulmuan dhjetra batalione të ushtrisë turke në Mitrovicë. Ne këtë kohë Porta e lartë, për ta pasur më pranë vetes dhe për t’ia pamundësuar veprimtarinë patriotike e luftarake, e syrgjynosi Isa Boletinin.
Pas internirnit të kryetrimit të Kosovës, komandanti i ushtrisë turke në Mitrovicë urdhëroi që nga kufiri me Serbinë, nga fshati Rrëzhanë deri në Albanik (Leposaviq), të tërhiqen të gjitha rojet. Kështu rojet e kufirit me Serbinë u detyruan ta organizojnë vetë shaljanët.
Shaljanët e çuan në vend betimin që ia kishin dhënë prijësit të tyre se nuk do të lejojnë, qoftë edhe me çmimin e jetës, që të vendoset konsulli rus në Mitrovicë. Në mesin e 250 të vrarëve në fshatin Shupkofc në luftë kundër forcave ushtarake turke, te cilat i komandonte Shqerbin, 100 kanë qenë shaljanë.
Luftën për çlirimin e Mitrovicës e kishin udhëhequr Jashar Boletini, Bejtë Selaci, Shaban Jashari, Nuhë Bajgora e të tjerë. Në këtë luftë për jetë a vdekje mbetën të vrarë Bejtë Selaci, Shaban Gavazi-Bajgora, Hajdar Xhemë Boletini, Zenel Fetahu, Man Zeqiri, Ramë Smaka, Sejdi Ibrahimi e shumë të tjerë, ndërsa u plagosën qindra të tjerë, në mesin e të cilëve edhe Sejdi Vidishiqi e Tahir Selaci, vëllai i Bejtës.
Në kryengritjen që shpërtheu në janar të vitit 1904 në Mitrovicë, morën pjesë edhe shaljanët. Në shkurt të vitit 1906 Isa Boletini u lirua dhe u kthye në Shalë, sepse më shumë i pëlqenin gurët e Boletinit sesa sarajet e Stambollit. Po në këtë fillim viti Komiteti shqiptar me qendër në Manastir kishte formuar degët e veta edhe në Kosovë.
Në degën e Komitetit në Mitrovicë shquheshin për veprimtarinë e tyre shumë Shaljanë, të cilët punonin në përgatitjet e armatosura kundër sunduesve osmanë. Deri më 1908 në Shalë të Bajgorës nuk ka pasur pushtet. Fshatrat e kësaj treve gjatë sundimit osman kanë qenë në pronësi të spahinjve nga Vushtrria dhe Pazari i Ri, të cilët shpesh sillnin në pronat e tyre çifçinj familje të ririt ortodoks. Më 3 korrik 1908 shpërtheu Revolucioni xhonturk. Ky revolucion përkoi me Iëvizjen për çlirirn kundër sunduesve osrnanë.
Shaljanët në fillim mbështetën Revolucionin e Turqve të Rinj dhe kjo përkrahje e shqiptarëve qe një faktor vendimtar në fitoren e tij dhe shpalljen e Kushtetutës, rnë 23-24 korrik 1908, mirëpo, kur panë se Ligji i zgjedhjeve dhe vetë qëndrimi i pushtetit xhonturk, i cili kishte filluar të bashkëpunonte me serbët e të tjerët, duke dashur që t’i sjellë shqiptarët gjithnjë në pozitë të pabarabartë, sërish ia kthyen pushkën. Gjatë këij viti në Bare Turqit e rinj ndërtuan stacionin e zaptinjve.
Më 20 korrik 1908, nën kryesinë e Isa Boletinit u mbajt Kuvendi j Ferizajt. Në mesin e 30.000 shqiptarëve u gjenden edhe shaljanët. Meqë xhonturqit nuk e mbajten premtimin që kishin dhënë për më shumë të drejta shqiptarëve, vetqeverisjen e vendit etj., Klubi kombëtar i formuar në Mitrovicë, vendosi që të përzë nëpunësit osrnanë duke bërë përpjekje që pushtetin t’ua japë shqiptarëve vendës.
Edhe kërkesat për hapjen e shkollave në gjuhën shqipe dështuan. Për këtë arsye Isa Boletini, i mështetur nga shaIjanët besnikë, ia ktheu pushkën pushtuesit osman.
Për të shuar zjarrin e kryengritjes, për të shuar shpirtin liridashës shaljanëve, kajmekami i Mitrovicës, Hajdar Beu, më 22 nëntor 1908 e sulrnoi me forca të rnëdha prijësin Isa Boletini, në Boletin.
Isa Boletini
Në këtë Iuftë, pos Isa Boletinit, u shquan edhe Bejtë Selaci, Halim Çaushi, Halil e Jonuz Boletini, Nuredin e Zeqir Mehmeti. U vranë Xhemë Boletini, Halim Çaushi e Zenel Koliqi, kurse u plagosën Isa Boletini, Halit Ahmeti nga Syrigana, Bislim Selim Radisheva. Sejdi SeIaci dhe Zeqir Mehmeti.
Ushtarët turq, pasi nuk arritën që ta shembin kullën me topa, ia dhanë flakën. Për të ngjallur frikë e panik ata dogjën edhe disa shtëpi në Shalë si dhe Kullën e Sejdi Selacit. Në mars të vitit 1909 përsëri xhonturqit nisën forca të mëdha ushtarake nën komandën e Xhavit Pashës për të goditur Isa Boletinin.
Qeveria shpalli në Kosovë gjendje të jashtëzakonshrne. Në mesin e prillit 1910 Shefqet Turgut Pasha u përpoq me të gjitha mjetet, me zjarr e hekur t’i shuajë kryengritjet e shqiptarëve. Ndër vatrat e qëndresës, pos Grykës së Kaçanikut, Grykës së Carralevës (1910), u bë edhe Shala, sidomos Boletini.
Deri më 1912 ushtria turke disa herë i dogji e i bëri rrafsh me tokë fshatrat e Shalës së Bajgorës, por nuk arriti të nënshtrojë Shalën, të cilën e mbronin me gjoksin e tyre bijtë e saj besnikë, luftëtarët sypatrembur e të pëkulur. Shaljanët u shquan edhe në luftërat e tjera antiosmane gjatë viteve 1910-1912.
Ata mbështeteshin edhe nga Hasan Prishtina e Nexhip Draga, të ciiët nga Shkupi erdhën në ShaIë, pastaj në Drenicë etj., ku u bashkuan me Isa Boietinin. Në mars të vitit 1912 u mbajt një takim midis Isa Boletinit e Hasan Prishtinës në çifliçet e Zejnuilah Begut ne fshatin Gojbulë afër Vushtrrisë.
Takimi i Gojbulës u pasua me mbledhje në vende të ndryshme të Kosovës: 15 maj në Boletin, në të cilën morën pjesë krerët e Shalës së Bajgorës e ku u lidh Besa e ShaIës, Kuvendi i Drenicës (16 maj), ku u lidh Besa e Drenicës, Besa e Llapushës dhe u kurorëzua me Kuvendin e Junikut (21-25 maj 1912) që u mbajt në Junik. Pas këtij Kuvendi Isa u kthye në Shalë.
Menjëherë krijoi lidhjet me luftëtarët e Shalës dhe të Llapit, nisi t’i forcojë qendrat në Boletin, në Vesekovc etj. Pra menjëherë filloi me zbatimin e vendimeve të Kuvendit të Junikut në viset e tij, në Shalë e Llap. Në qershor tië vitit 1912 u mbajt një Kuvend i madh në Shalë, i cili në popull u njoht me emrin Kuvendi i Kurillovës. Në Kuvendin e Kurillovës, vend midis Shalës e Llapit, morën pjesë 400 shaljanë dhe rreth 1500 llapjanë. Këtu u Iidh besa e Shalës dhe Llapit.
Edhe dëshmitarët, po edhe kënga popullore “Grepacimi I Isa begut e Beqir Vocës” flasin për pikëpamjet e tyre të ndryshme lidhur me atë se a duhet t’ia kthejnë pushkën Turqisë apo jo, a paraqet rrezik më të madh Turqia apo Serbia, e cila rrinte në këmbë të para dhe po përgatitej për t’iu hedhë viktimës në shpinë. Në fillim të korrikut nisi kryengritja e përgjithshrne.
Kjo kryengritje u shënua me ngritjen e flamurit kombëtar, të cilin e sollën në Kosovë disa veprimtarë të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare nga kolonitë në Evropë, në Stamboll e Selanik. Flamurin e ngritur në Vesekovc (sot quhet Kodra e Bajrakut), ia kishte dorëzuar Xhemajl Prishtinës patrioti i shquar Hoxhë Kadri Prishtina, i cili kishte ardhur në Kosovë.
Më 12 korrik u zhviliua një betejë e lavdishme në Grykën e Kulinës e pas shtatë ditësh edhe një tjetër në Broboniq. Më 22 korrik kryengritësit shqiptarë të udhëhequr nga Isa Boletini u nisën për në Pazar të Ri dhe e Iiruan atë, ndërsa pesë ditë më vonë hynë në Mitrovicë, ku menjëherë formuan organet e pushtetit lokal, këshillat popullorë me detyrë të posaçme që të ruajnë rendin e qetësinë. Shaljanët në krye me Isa Boletinin përmes ideologut Hasan Prishtina njoftuan opinionin ndërkombëtar se ata Iuftojnë jo për të mbrojtur a për t’i zgjatur jetën Turqisë në Ballkan, por për t’i dalë zot tërësisë tokësore të Shqiperisë.
Më 9 gusht Hasan Prishtina i paraqiti qeverisë turke programin prej 14 pikash, i cili përmbante këto kërkesa:
- nëpunësit që do të emëroheshin në Shqipëri, të dinin gjuhën shqipe dhe të njihnin zakonet e vendit;
- shërbimi ushtarak të bëhej vetëm në Shqipëri;
- t’u jepeshin armët shqiptarëve;
- të hapeshin në katër vilajetet: të Kosovës, Manastirit, Shkodrës dhe Janinës shkolla të të gjitha shkallëve dhe të mësohej gjuha e vendit në të gjitha shkoiiat fillore dhe të mesme;
- të shpallej amnistia e përgjithshme dhe të merreshin një varg masash për zhviliimin ekonomik të vendit etj.
Qeveria turke vonoi përgjigjen ndaj 14 kërkesave të shqiptarëve, prandaj kryengritësit shqiptarë, më 11 gusht 1912, nën udhëheqjen e Isa Boietinit, Bajram Currit, Hasan Prishtinës, Riza beg Kryeziut, Jahja Agë Prizrenit, Mahmut Zajmit, Zefit të Vogël etj. hynë në Shkup.
Ibrahim Pasha më parë kishte kërkuar nga Isa Boletini dhe shaljanët që të mos niseshin për në Shkup, duke i propozuar prijësit të shqiptarëve post të lartë e bashkëluftëtarëve të tij shpërblime të majme, por kot. Isai, duke qenë konsekuent në vendimin e tij, i përgjigjet:
“Unë kam ngrit krye për hakin e Shqipnis. Nuk lypi shpërblime për vete. Unë jam mirë kur asht mirë Shqypnia!”
Në luftën e përgjithshme për çlirimin e tokave shqiptare morën pjesë shumë shaljanë nën udhëheqjen e Isa Boletinit, të cilët, pas nënshkrimit të marrëveshjes nga Hasan Prishtina me qeverinë turke, më 26 gusht, u kthyen në Shalë.
Isa Boletini u vendos në Boletin dhe qëndroi deri më 30 tetor 1912. Brenda kësaj kohe organizoi ushtrinë për mbrojtjen e kufirit nga ushtria serbe. U zhvilluan luftëra të përgjakshme në Merdar, Llukovë, Albanik, Llapashticë, KuIinë e deri në Prishtinë. Rezistenca më e fuqishme u bë në Merdar.
Pas largimit të ushtrisë turke nga Mitrovica e rrethina, shqiptarët menjëherë zgjodhen përfaqësuesit e tyre në organet e pushtetit, formuan gjyqësinë dhe administratën e tyre, mirëpo udhëheqësit e tyre brenda vendit nuk u paraqitën unikë, të bashkuar përballë orekseve grabitçare e të shfrenuara të shteteve ballkanike, Serbisë, Malit të Zi, Bullgarisë e Greqisë.
Ato kishin Iidhur aleancën në shtator të vitit 1912, duke filluar kështu Luftën e Parë Ballkanike, me qëllim që secila për vete të gllabërojë nga një copë të tokave shqiptare. Gëzimi i fitores së shqiptarëve qe jetëshkurtër.
Shqiptarët, pak të dehur nga gëzimi i fitores, më shumë të lodhur e të rraskapitur nga luftërat e njëpasnjëshme, sikur nuk e kishin paraparë që ushtritë e shteteve ballkanike, fqinjtë e tyre të pabesë: serbët, malazezët, grekët e bullgarët do të nisnin marshimin mbi tokat e tyre.
Vullnetarët shqiptarë, të prirë nga Isa Boletini e Beqir Voca, duke parë se rreziku rnë i madh vinte andej nga kufiri me Serbinë, nga Guri i Uglarit deri te Qafa e Ibrit, u përpoqën t’iu kundërvihen forcave të përgatitura mirë të ushtrisë serbe, t’u rezistojnë me vendosmëri sulmeve të tyre, por nuk ia dolën.
Sulmet e reparteve çetnike ishin të forta dhe të intensifikuara në frontin përgjatë Ballit të Shalës e sidomos në luginën e Ibrit. Për shkak të mungesës së armëve, ushqimit, organizimit të rregullt, të mirëfilltë të ushtrisë, u detyruan të tërhiqen. Serbët, pasi pushtuan Prishtinën më 22 tetor, pasi morën edhe Vushtrrinë e Mitrovicën, më 1 nëntor 1912, e detyruan ushtrinë e rraskapitur shqiptare dhe prijësin e tyre që të largohen të dëshpëruar. Tërheqja u bë në relacionin Shalë e Bajgores-CarraIevë-Sedllar, Prizren-Bicaj-Kala e Dodës Ujmishtë, prapë Kala e Dodës-Kastrat-Sllovë te Elez Jsufi, në Peshkopi, Maqellarë-Dibër dhe Vlorë.13
Pushtirni i këtyre viseve, sidomos i Shalës u shoqërua me terror, me vrasje në rnasë jo vetëm e luftëtarëve, por edhe e familjeve të tyre: grave, fëmijëve e pleqve. Pushtuesit serbë dogjën e rrafshuan me tokë pothuajse të gjitha fshatrat e Shalës së Bajgorës.
Në Shqipëri po përgatitej Shpallja e Pavarësisë. Isa Boletini, i cili po mbante lidhjet me Ismail Qemalin e patriotë të tjerë, u nis për të marrë pjesë në aktin e ngritjes së flamurit dhe në formimin e Qeverisë së Përkohshme. Më 28 Nëntor në Viorë arritën Rexhep Mitrovica, Sali Gjuka e Bedri Pejani, ndersa një dite më vonë edhe Isa Boletini me dhjetra luftëtarë, kryesisht të rinj shaljanë, ndër ta edhe dy djem e dy nipa të tij.
Kryetari i Qeverisë së Përkohshme, Ismail Qemali, caktoi roje të veta personale e në derë të qeverisë bashkëluftëtarët besnikë të Isa Boletinit, Halim Musë Bajgorën dhe Ahmet Ali Llapin.
Kështu shaljanët dhanë një kontribut të çmuar ne mbrojtjen e Qeverisë së Viorës. Më 30 mars 1913, Isa Boletini me dy djemtë, Musën dhe Ademin, Luigj Gurakuqin, Dhimitër Beratin etj. mori pjesë në delegacionin e kryesuar nga Ismail Qemali, që u nis për udhëtim nëpër kryeqytetet evropiane dhe për të marrë pjesë në Konferencën e Londrës të 1912-1913 në emër të gjithë kombit shqiptar.
Në Shalë edhe sot kujtojnë dialogun e Isa Boletinit me ministnin e jashtëm anglez, Eduard Grein, që është përjetësuar edhe në këngë:
“Isa Beg, në Evropë unë jam i pari që të çarmatosa!
— Jo, ministër, jo qe besa,
s’çarmatosem sa t’jetë jeta!
Njenën armë në derë e dorëzova,
po këtë tjetrën prej brezi s’e nxora!
Mos besofsh po ta tregoj,
të nandë plumbat i mban ne gojë!”
Kur Eduard Grej shprehte keqardhjen pse vendlindja e tij ishte aq Iarg kufirit sa nuk mund t’ia bashkonte Shqipërise, Isai i përgjigjet i revoltuar për copëtimin e padrejtë të tokave tona:
“Nuk jam ardhë këtu vetëm për Mitrovicën, por për çdo pëllambë toke shqiptare të Kosovës!”
Prijesi i Shalës dhe Kosovës shprehu aspiratat, kërkesat e popullit shqiptar për të qenë i bashkuar me shtetin unik kombëtar.
Ai protestoi kundër kujtdo që shprehej për copëtimin e Shqipërisë:
“Nëse Evropa nuk do ta zgjidhë drejt çashtjen e kufijve të Shqipnisë, Ballkani nuk do të ketë kurrë qetësi!”
Ky parashikim gjenial i Isa Boletinit doli i saktë.
Popullata e Shalës së Bajgorës, pas aneksimit nga Serbia dhe pasi ky pushtim u miratua nga Konferenca e Londrës, përjetoi terror të paparë.
Këtu u vendos pushteti ushtarak policor që institucionalizoi një politikë gjenocidiale. Me qëllim që ta mbajë më lehtë nën kontrollë dhe ta nënshtrojë më shpejt Shalën, popullatën shqiptare të saj, pushtuesi serb themeloi komunën në Bare.
Brenda tri vjetësh ekonomia pësoi humbje të mëdha, bujqësia u shkretua, zejtaria u prgjysrnua. Dhjetra famiije u shpronësuan nga pronat e tundshme dhe te patundshme, qindra të tjera u detyruan të shpërngulen në Turqi apo në Shqiperinë politike.
Megjithatë pjesa derrmuese e shaljanëve ishte e vendosur që të qëndrojë ne vatrat e veta. Për këtë duhej të organizoheshin për të rezistuar. Ndonëse jo në nivelin çfarë do të duhej, ata rnenjëherë filluan të organizohen në çeta të vogla kaçake, të cilat bënin kryengritje për të rnbrojtur nderin e dinjitetin e familjeve të tyre.
Lufta e këtyre grupeve kundër forcave serbe, formimi i grupeve kaçake për të kundërshtuar pushtuesin e ri (1913-1914) jepte rezultate shurnë të vogla sepse ushtria dhe xhandarmëria serbe terrorizonte pa mëshirë popullatën civile, madje edhe fënijët, gratë e pleqtë.
Literatura:
8 Bahlov, Dr. Hans, Deutschlands geographische Namenvett Baden
Baden: Suhrkamp. 1985, cituar sipas Abdullah Konushevci, Toponomia e Mitrovicës, “Fjala”, nr. 6-7, qershor-korrik 2001, f.19
9 Fehmi Pushkolli, Ukshin Kovaçica-Bajgora, Horizontet e historisë, Prishtinë, 1997, f. 18
10. Fehrni Pushkolli, Po aty, f.20
11. Ahdullah Konushevci, Po aty, f. 19
12 Mitrovica dhe rrethina, Mitrovicë, 1979, f. 69
13. Tafil Boletini, vepër e cituar, f153
EMRA ILIRË TË VENDEVE E TË LUMENJVE NË SERBI
EMRA ILIRË TË VENDEVE E TË LUMENJVE NË SERBI!
Dr. Skënder GASHI - Vjenë (Austri)
Mbështetur mbi faktorin kohë, historia e Ballkanit dhe e popujve autoktonë të tij: dardanëve, grekëve, ilirëve, thrakasve dhe të etnive të tjera më të vogla të kohës së para invadimit të sllavëve në këtë hapësirë, nuk mund të jenë objekt trajtimi i sllavistikës sepse, siç e kishte thënë njëherë dijetari kosovar I. Ajeti në një simpozium të mbajtur në Beograd, nuk është punë e sllavistikës - dijes filologjike mbi sllavët e mbi degëzimet e gjuhëve sllave - të nxjerr përfundime se në ç’territore jetuan dhe u individualizuan gjuhët indoeuropiane të atyre popujve para se në këtë hapësirë të vinin sllavët.
Në dritën e rrethanës se e vetmja dyndje për të cilën ka shënime të bollshme historike është ajo e sllavëve, kjo ka të bëjë në rend të parë edhe me vendin e formimit të gjuhës e të etnisë shqiptare e të asaj rumune në Ballkan. Kudo që të jenë formuar, këto dy etni e gjuhë ato janë etni e gjuhë parasllave. Në relacion me sllavët ardhës, të cilët u krishterizuan afër rreth dhjetë shekuj pas pararendësve të shqiptarëve e të rumunëve, mbtet çështje që s’u hy n’udhë sllavëve t’ua përkufizojnë hapësirën etnolinguistike popujve që i gjetën, kur erdhën në hapësirën e Ballkanit parasllav.
Për gjendjen e gjetur nga sllavët dhe pasojat që i solli ardhja e tyre në gadishullin e Ballkanit shkroi edhe dijetari i merituar serb I. Popović.[ khs. punimin e tij : Bemerkungen über die vorslavischen Ortsnamen in Serbien, në Zeitschrift für slavische Philologie Bd. XXVIII, Heidelberg 1960.] Sllavët, sipas këtij studiuesi, paskan ardhur në Ballkan „padyshim” në shek. VI dhe që atëherë qenkan bërë popullatë ndenjëtare.
Kjo po u dëshmuaka edhe me kontinuitetin sllav të shumë emrave të vendeve, midis të cilave po biekan edhe Lipljan nga Ulpiana; Skopje nga Scupi. (SG: tjetërkund ky ka thënë se te Scupi ka kontinuitet shqiptar dhe se trata sllave Lipljan është një formim mbi baza të etimologjisë popullore serbe [SG: i pas shek. 12 ?) që u lind si rezultat i barazimit të atij emri, për sllavët, të panjohur kuptimisht, me emrin lipa bot. Tilia „bli,- ri”] ) dhe Cibrica në Bullgari nga Κέβρος e Ogosta nga A(u)gusta në Bullgari.[ I. Popović: Die Einwanderung der Slaven in das Oströmische Reich im Lichte der Sprachforschung, Zeitschrift für Slawistik, Bd. III, 1958, fq. 706.] Në relacion me Dardaninë antike, përkatësisht me Kosovën e sotme, kjo paska ndodhur sepse „Serbët e pushtuan pothuaj gjithë Serbinë qysh me rastin e invadimit më të hershëm drejt jugut të Ballkant; që kjo hapësirë nuk u takoi shteteve të para feudale të serbëve, nuk e ndryshon aspak këtë fakt sepse, siç u tregua, toponimet janë dëshmi e mjaftueshme për këtë” – thoshte
Harta Nr. 1.: Dialektet kryesore sllave të jugut. Drejtimet kryesore të depërtimeve të sllavëve, të cilat përputhen me gjeografinë e sotme dialektore [Hartë e huazuar nga punimi i Ivan Popović: Die Einwanderung der Slaven in das Oströmische Reich im Lichte der Sprachforschung, në Zeitschrift für Slawistik, Bd. III, 1958, fq. 707.]
I. Popović .[Bemerkungen ..., fq. 114 : „1. Die Serben besetzten fast ganz Serbien schon bei dem frühesten südl. Einfall auf dem Balkan; dass dieses Gebiet den ersten serbischen Feudalstaaten nicht angehörte, kann an dieser Tatsache nichts ändern, da, wie gezeigt, Ortsnamen bewiesend genug sind.]
Autori ynë konstatonte në vazhdim se „edhe në Serbi u zhvillua, sado që më dobët se në Maqedoni, në Bullgarinë perëndimre e në Dalmaci, simbioza midis romanëve autoktonë dhe barbarëve (SG. ilirëve e thraksve) të romanizuar dhe sllavëve ardhacakë, kështu që as në këtë vend nuk u ndërpre kontiniteti midis lashtësisë romake dhe mesjetës sllave”.[ khs. cit. origj. „2. Auch in Serbien entwickelte sich, wenn auch schwächer als in Mazedonien, Westbulgarien und Dalmatien, die Symbiose zwischen den altangesessenen Romanen und romanisierten Barbaren und den slavischen Einwanderern, so dass auch in diesem Land die Kontinuität zwischen dem römischen Altertum und dem slavischen Mittelalter nicht unterbrochen sein kann.“ Ivan Popović: Bemerkungen ... fq. 114.]
Po këtë mendim autori ynë e elaboronte edhe në një punim tjetër të tijin. Këtu ky konstatonte se: „Mund të merret se që në shek. 6 i gjithë Ballkani, me fare pak përjashtime ishte bërë vend i sllavëve dhe se rrjeti i vendbanimeve sllave ishte i dendur pothuaj gjithandej kah, jo vetëm në Jugosllavi e në Bullgari, të cilat edhe mbetën vende të sllavëve, porse gjithashtu edhe në Greqi e në Shqipëri, në të cilat pas sllavizimit ndodhi desllavizimi”.[ Es ist also damit zu rechnen, dass bereits im VI Jh. Der gesamte Balkan, mit ziemlich geringen Ausnahmen, zu einem slavischen Land geworden ist, und dass das Netz der slavischen Siedlungen fast überall dicht war, nicht nur in Jugoslavien und Bulgarien, die eindeutig slavisch gebieben sind, sondern auch in Griechenland und Albanien, wo es nach der frühen Slavisierung zur Entslavisierung gekommen ist“ Nga: I. Popović: Die Einwanderung ..., fq. 709]
Kjo tezë e autorit tonë lidhet me mendimin e përhapur dhe të pësëdytur deri në ditë tonat, kinse në hapësirën etnolinguistike të shqipes paska pasur një rishqiptarizim, një desllavizim të nomenklaturës topike, gjë që nuk i përgjigjet realitetit. Desllavizimi apo rishqiptarizimi i toponimisë së hapësirës etnolinguistike shqiptare nuk ka ndodhur kurrnjëherë (nëse lehet anash një dekret që nuk u realizua i mbretit Zog dhe tentimi më shumë se naiv i njëfarë Komisioni të „Standardizimit” të toponimisë së Kosovës që doli pas Luftës për Kosovën, 1999). Të gjithë ata që kanë menduar e vazhdojnë të mendojnë gabimisht se paska pasur (ri)shqiptarizim të toponimisë nisen nga fakti se një punë të këtillë, në formë të organizuar, shtetërore, me akademinë greke të shkencave në krye, e kanë bërë grekët.
Kështu, psh. I. Popović konstatonte se procesi i rigreqizimit që më së pari paska filluar në Peloponez, „Në vetë Heladën, ku shtresa sllave u mbulua përsëri nga gjuha greke, nuk mund të ndiqet më fati i toponimeve parasllave; përkundër kësaj, dalin edhe sot në gojën e greqishtfolësve trajta shumë të vjetra toponimesh sllave të cilat, sikundër u tha, do të jenë lindur poashtu në kohën e ngulimeve më të herëshme të sllavëve, prandaj në to ruhen trajta më të vjetra se gjuha e shkruar, letrare e Cyrillit dhe e Methodit. [I. Popović: Die Einwanderung ..., fq. 706.] Çështje „shumë më e vështirë është ajo nëse edhe në Jugoslavi, përkatësisht në Ballkanin Perëndimor sllavët, me rastin e ardhjes së tyre, gjetën këndej përkrah romakëve edhe ilirë. ” - thotë autori ynë.
Sado që ky, njëherë, e hedh poshtë mendimin pozitiv të P. Skok për një kontakt të sllavëve me ilirët, ngre zë kundër mendimit të autorit Schütz i cili „në librin e tij „Die geographische Terminologie des Serbokroatischen” ishte përpjekur ta dëshmonte të përkundërtëm, përkatësisht që Ballkani perëndimor (më saktësisht sterea e tij) në kohën e dyndjes së sllavëve na paska qenë një hapësirë e pa njerëz, kështu që sllavët e paskan gjetur këtë hapësirë si një vakum”.
Vetë I. Popović thotë se megjithatë „edhe këtu duhet t’i kemi parasysh elementet josllave, përkatësisht parasllave” dhe se „Nëse në këtë mes kemi të bëjmë me ilirë ende të ruajtur apo me ilirë të romanizuar, mbi bazën e gjendjes së sotme të dijes, për fat të keq, nuk mund të vendoset”.[ Popović: Die Einwanderung ..., fq. 713.] Megjithatë, për I. Popović -in, mbetet punë e kthjellët se këta autoktonë flisnin që të gjithë gjuhë indoeuropiane: „Në kohën e fillimit të sllavizimit, kemi të bëjmë gjithandej me gjuhë indoeuropiane: në perëndim (në Jugosllavinë e sotme, duke e pëjashtuar Serbinë lindore dhe Maqedoninë) pstaj në Shqipëri flitej ilirisht, në lindje (në Bullgari, në Serbinë lindore e pjesërisht [edhe] në Maqedoni) - thrakisht; së fundi, për në jug të Maqedonisë, duhet marrë në konsideratë edhe makedonmishten [jo maqedonishten e sotme, vër. e imja.]e vjetër”[ Popović: Die Einwanderung ..., fq. 712.] parasllave.
Mbi bazën e kësaj analize, I. Popović konstaton se „ […] ne kemi dëshmi të sigurta se në stere [SG: pjesën kontinentale] materialin gjuhësor - sllavët, së pakut në lindje, praktikisht në hapësirën bullgare - jo gjithëherë e morën nga grekët e nga romakët, porse edhe drejtpërdrejt nga popuj të tjerë përkatësisht nga barbarët [SG: ilirët e thrakët] autoktonë” […] Me fjalë të tjera, kur sllavët u dyndën në Ballkan, gadishulli ishte së pakut pjesërisht ende i banuar nga barbarë dhe jo kryekreje nga latinë, përkatësisht grekë.[ Poai, poaty, fq. 712.] Këtë pjesë të trajtesës së tij, I.
Popović e mbyll me bindjen e tij se „Gjuha thrakase, ç’është e drejta, nuk ka vdekur ende, sepse ajo vazhdon të jetojë në formën e saj të shqipes”[ Popović: Die Einwanderung ..., fq. 713.] së sotme, për ta përfunduar këtë me konstatimin, përkitazi me huazimet sllave të shqipes, për të cilat ky thotë se: „disa albanologë e marrin vendosjen e sllavëve në Shqipëri si një dyndje të mëvonëshme (shek. VII) e cila ngjau në kohën kur shqiptarët tashmë banonin në Shqipëri; siç kujtoj se e kam treguar edhe vetë bindshëm (në ZfsPh.XXVI), kjo tezë është kryekëput e gabueshme sepse të gjithë emrat parasllavë të Shqipërisë, që sot përdoren nga shqiptarët, shqiptarët i morën me ndërmjetësimin e sllavëve”.[ Poai, poaty, fq. -709.]
Ky pranonte megjithatë se „Ç'është e drejta, nuk mund të pranohet që i gjithë ndikimi sllav mbi shqiptarët të ketë ndodhur që në krye të herës në hapësirën e sotme të Shqipërisë; aq më parë duhet të llogarisim edhe me atdheun e kryehershëm të shqiptarëve dikund në pjesën qendrore të Ballkanit, pas gjithë gjasësh pikërsht në pjesën lindore të Serbisë, në pjesën perëndimore të Bullgarisë dhe në pjesën veriore të Maqedonisë”. Në të mirë të tezës së tij autori ynë i sillte dëshmitë e ndërmjetësimit të shqipfolësve nga goja e të cilëve sllavët i morën emrat e qyteteve më të mëdha të kësaj hapësire.
Për këtë autori ynë i sjell shembujt Nish, Shkup, Shtip, Ohër etj: për të përfunduar se „Në këtë mënyrë protoshqiparët në atdheun e tyre të kryeherëshëm në pjesën qendrore të Ballkanit do të kenë qenë nën ndikimin si të serbishtes ashtu edhe të bullgarishtes.” [Popović: Die Einwanderung ..., fq. 717: „Allerdings kann nicht angenommen werden, dass der ganze slavische Einfluß auf die Albaner erst auf dem Gebiet des heutigen Albanien stattgefunden hat, vielmehr müssen wir auch mit der früheren albanischen Heimat irgendwo im Zentrum des Balkans rechnen, wohl gerade in Ostserbien, Westbulgarien und Nordmazedonien.»;.[...] „So konnten die Uralbaner in ihrer frühen zentralbalkanaischen Heimat sowohl unter serbischem als auch unter bulgarischem Einfluß stehen”.]
Përkundër rrethanës që I. Popović ishte ithtar i tezës së prejardhjes thrakase të shqipes (sh. më lart) sipas së cilës vendi i formimit të shqipes do të dilte të ishte Dardania e lashtë, autori ynë sikur, një herë për një herë, heq dorë nga qëndrimi i tij sepse kjo tezë ia prish pak punën në një segment kardinal të dijes së sllavistikës. Dhe, ky segment ka të bëjë me shkaqet që dy gjuhë sllave sot territorialisht fqinje: serbishtja e bullgarishtja janë aqë të ndryshme njëra nga tjetra.
Përkitazi me këtë autori ynë përpiqet ta relativizojë deri në mohim mendimn e dijetarit holandez Wan Wijk. I. Popović shkruante: „Megjithatë merret për e pranueshme që rumanishtja ose thënë më mirë protorumanishtja nuk u kristalizua në Daki porse në Ballkanin e mirëfilltë dhe pikërisht në hapësirën e pjesës lindore të Serbisë dhe atë perëndimore të Bullgarisë; kështu sqarohet teoria e van Wijk -ut sipas së cilës serbokroatishtja nga njëra dhe bullgarishtja nga ana tjetër u zhvilluan aqë ndryshe sepse pikërisht në kohën e dyndjeve të para të sllavëve të jugut këta ishin të ndarë njëri nga tjetri nga një zonë e gjerë romane në Serbinë lindore e në Bullgarinë perëndimore. Dhe, megjithmend, ndyshimet midis serbokroatishtes dhe bullgarshtes - vështruar në këndin e sllavistikës - janë shumë të mëdha e shumë të lashta.
Megjithatë, unë i konsideroj dallimet serbokroate - bullgare të jenë paraballkanike dhe besoj se ato u zhvilluan që në atdheun e kryeherëshëm sllav” [ I. Popović: Die Einwanderung ..., fq. 715 -. 716: Doch wird gewöhnlich angenommen, dass sich das Rumänische, oder, besser gesagt, das Urrumänische, nicht in Dacien, sondern auf dem eigentlichen Balkan kristallisiert hat, und zwar auf dem Gebiet Ostserbiens und Westbulgariens; auf diese Weise erklärt sich die Theorie van Wijks, nach welcher sich das Serbokroatische einerseits, das Bulgarische andererseits deshalb so verschieden entwickelt haben, weil sie bereits zur Zeit der ersten südslavischen Einwanderung auf dem Balkan durch eine breite romanische Zone in Ostserbien und Westbulgarien getrennt waren. Und tatsächlich sind die Unterschiede zwischen dem Serbokroatischen und dem Bulgarischen – vom slavistischen Standpunkt aus – sehr scharf und sehr alt. Trotzdem halte ich die serbokroatisch-bulgarischen Unterschiede für bereits vorbalkanisch und glaube, dass sie schon in der slavischen Urheimat entwickelt worden sind”.] të tyre.
Në të vërtetë dijetari sllavist me namë e me orë N. van Wijk thoshte se rumunët ose së pakut një pjesë e këtij populli ishte popullatë autoktone në hapësirën e Ballkanit Jugor, (kjo) dëshmohet përmes rrethanës se serbët dhe bullgarët ishin në mesjetën e herëshme të ndarë nga një popullatë autoktone josllave. Kjo popullatë josllave, sidomos në Dardani ishte, sipas sllavistit holandez van Wijk, popullatë romane: „Një shembull i bazuar mbi nomenklaturën gjeografike ka treguar që emrat e vjetër romanë të qyteteve janë konservuar para se gjithash në provincat Dacia Mediterranea, Dardania e Praevaalis, apo thënë ndryshe në zonën që e ndan Danubin, në veri e në verilindje të Sofjes, në Adriatik dhe që sajon një zonë të ndërmjeme, ngase këtu nuk mund të gjendet ndonjë gjurmë e fiseve të vjetra bullgare e serbo - kroate.
Të gjitha të dhënat përputhen bashkarisht nëse paravendojmë që të dyja grupet sllave ballkanike ishin të ndara nga një zonë romane e Ras-it (SG: Rashës) përafërisht më 1200 apo pikërisht në këtë periudhë”, [ N. Van Wijk: Les langues slaves ( de l`unité à pluralité ), Hage 1956, fq. 103.: Un examen approfondi de la nomenclature géographique a montré que les anciens noms des villes romains furent conservés surtout dans les provinces Dacia Mediterranea, Dardania et Praevaalis, autrement dit dans la zone qui relie la Danube, au Nord et au Nord-Ouest de Sofia, a l’ Adriatique , et qui forme la région intermédiaire mentionée plus haut, où l’ on ne trouve aucune trace d’ anciennes tribus bulgares et serb-croates. Toutes les données concordent donc ensemble, si nous admettons que les deux groupes de Slaves Ballkaniques étaient séparés par une zone romane de Ras probablement jusqu’en 1200, ou même au délà cette époque”] ndërsa sllavisti i merituar rumun Emil Petrovici kujton se ajo popullatë që i ndante këto dy degë të sllavëve, përkatësisht bullgarët e serbët, ishte pikërisht popullatë shqiptare. [sh. Istoria poporului român aglindită în toponimie, Studi de dialektologie şi toponimie, Bucureşti, 1970, fq. 242]
Përhapja me forcë e serbëve, përkatësisht pushtimi i hapësirës etnlinguistike shqiptare të Dardanisë antike në shek. 12 nga serbët mbështetet edhe nga histsorianë serbë të gjuhësisë. Kështu, dialektologu serb A. Belić konstatonte psh. se zhvillimi i dialekteve të serbishtes është i pandashëm nga procesi i kolonizimit serb të Kosovës së sotme. Menjëherë pas pushtimit të Kosovës në vitin 1912, ai shkruante se: „Drejtimin e kolonizimit serb mund ta karaktzerizojmë përgjithësisht sipas qendrave dhe selive të sundimtarëve serbë si para ashtu edhe pas Betejës së Kosovës. Këto qendra e seli u shtrinë në shek. 13 nga Ras- i (Arsia parasllave, serb. Raška, afër Novi Pazar- it) në drejtim të Prishtinës. Prej këndej depërtoi pastaj në shek. 14, gjatë kohës së sundimit të carit Dušan, në drejtim të Prizrenit e të Shkupit. [...] Në mbështetje të gjithë kësaj mund të thuhet se gjuha e shtetit të vjetër serb e kishte për qendër Rashën.
Kjo gjuhë shërbeu për bazë të zhvillimit të këtyre dialekteve. Derisa gjuha jonë (mendohet serbishtja S. G.) në jug të Maleve të Sharit dhe të Shkupit u zgjerua në drejtim të Prilepit e të Velesit dhe në vende të tjera e ruajti formën e saj arkaike, nën ndikimin e të folmeve jugore maqedone rrënzë Sharit u krijua në Prizren e në vendbanimet përreth tij në drejtim të Shkupit e të Kumanovës e folmja e Prizrenit, veçoritë më të moçme të së cilës i heqin rrënjët nga shekulli 12”.[ sh. A. Belić, Stara Srbija s istorisko - jezične tačke gledišta, Beograd 1912, fq. 7 - 9.]
Por, kur po fliste për topoiniminë parasllave të hapësirës që sot e zënë bullgarishtja dhe serbishtja, I. Popović vërente se emri Singidunum i qytetit, përkatësisht i kështjellës që serbët do ta përkthejnë më vonë në Beligrad / Beograd, I. Popović e konteston mendimin e pranuar gjerë të prejardhjes kelte të këtij emri. Autori ynë kujton, ndryshe nga të tjerë, se ky do të jetë një emër me prejardhje thrakase. Për këtë tezë të veten autori i sjell për si dëshmi ekzistimin e emrave thrakë Σίγγος, Σίγγιδαύα, Σίγγιδάυα të vendeve, të cilët (emra) poashtu e paskan kuptimin „kështjellë e bardhë” - pikërisht atë kuptim të cilin do ta kishte edhe sikur ky të rrjedhte nga keltishtja. Emri Singidunum po rrjedhka, sipas këtij dijetari, nga një trajtë thrakase*Singidava. [khs.Ivan Popović: Bemerkungen ..., fq. 103]
Për një tjetër toponim parasllav pikërisht të rrethinave të kryeqendrës së sotme të serbëve - Beogradit, I. Popović e konsideron edhe emrin e katundit Vŕčin në rrethina të Beogradit. Ky, duke u pajtuar me sqarimin që më parë e kishte dhënë dijetari serb V. Čorović, e rindërton për këtë toponim një trajtë latine * Ὂrcinum, *Urcinium (templum) të një tempulli që i paska qenë kushtuar hyjnisë Orcea. Lat. *Orcinum, *Urcinium po jepka në serb. rregullisht *Vъčinъ Vrčin. khs. për këtë edhe kalimet Vrm nga Ὂρμος, Vrsar nga *Ursaria (ital. Orsera), Vrdovo; Ἄρδιον ὂρος. Tek zhvillimi më tej i këtij emri nuk paska ndodhdur likuidometateza, karakteristike për sllavishfolësit „ romanishtja anonte kah një kalim në rom. në o- kundrejt kalimit në ǔ- dhe tngulli *ъ-, i serbishtes e dha një *ъ- *uъ-. Tingulli palatal č- i takon romanishtes së Ballkanit Lindor („protorumanishtes”) dhe jo sllavishtes (në sllavishten do të pritej vetëm një c, si tek Cavtat = Civitate etj.”.[ khs. Popovć: Bemerkungen ..., fq 103.]
Përveç kontinuitetit të emrave thrakas e romanë - ballkanikë, I. Popović gjen në hapësirën e sotme të Serbisë edhe toponime me prejardhje ilire, përkatëisht dardane. Kështu, për emrin Bὂleč të një katundi të Serbisë autori thotë se nuk ka kurrfarë lidhje me sllav. bolęti, Boleslavъ. Kjo sepse nga një *Bolęt, *Bolęt- mund të pritet vetëm një posesiv *Bolećъ, me -ćъ dhe kurrsesi me -č. „Këtu kemi të bëjmë me një formim „ilir” me -ent-įo ose me –etįo; për formimin khs. Bolentium mbi lumin Drava (dhe Bulet në rrethina të Dubrovnikut nga Bulentum), ilir. Baletium (Itali), *Baletium në Shqipërinë e Veriut; sot shq. (Maja) Ballecit.” [Poai, poaty, fq. 103 -104.]
„Më i besueshëm duket toponimi Bračin në rrethina të këtij të fundit (Vërsar -it) nëse këtë e krahasojmë me emrin „dardan” Βράτιστα ; natyrisht që këtu do të kishim të bënim me një derivacion tjetër; në këtë hapësirë, rastet e këtilla janë normale. Në një Βράτιστα, përkatësisht *Bráčišta, do të kishim një prapashtesë thjesht shqipe sh-; tingulli *č i shqipes u shndërrua në s vetëm pas marrjes së huazimeve më të vjetra sllave.”- shkruante në vazhdim I. Popović. [ Poai, Bemerkungen ..., fq 108.]
Më shumë gjurmë toponimike ilire në hapësirën që sot e zë Serbia sjell dijetari bullgar I. Duridanov. Në një punim të tijin të botuar më shumë se 40 vite më parë .[sh. Illyrische Flussnamen in Serbien, në Linguistique Balkanique VI/ 1963, Sofia, 163, fq. 102 - 117], ky dijetar i mori në trajtim emrat ilirë të lumenjëve në regjionin (sistemin) e Kolubara -s, përkatësisht të distriktit të Valjevo -s në jugperëndim të Beogradit.
Trajtimin e prejardhjes së vetë emrit Kolubara të këtij lumi autori e nis me emrin e një lugine të quajtur Kalabarina në katundin Donja Oruglica, (shqip Huruglicë) të rrethit („srez”) Jabllanica në regjionin Klisura të Moravës së Jugut. Trajta parasllave e emrit të kësaj lugine do të ketë qenë, sipas Duridanov -it, *Kalabara, nga e cila u krijua më vonë një mbiemër posesiv Kalabarina me prapashtesën sllave -ina. Duke e inkuadruar këtu emrin e lumit më të madh Kolùbara të këtij regjioni, autori paravendon se këtu kemi të bëjmë në të vërtetë me një emër në dy variante: Kalabara dhe Kolubara, trajta e kryeherëshme e të cilave do të ketë qenë Kalabara ose*Kolobara. Te ky emër autori ynë e sheh një emërtim kompozitë të formuar nga rrënja ieur. *kel- „i zi, i errët” dhe nga fjala ilire bara e cila i korrespondon të trakishtes para dhe të shqipes bërrakë.
Po të kishte pasur një kontinuitet të drejtpërdrejtë sllav të emrit ilir Kalabara (nga ieur. *Kolobara) atëherë në sllavishten ky emër do të duhej të reflektohej si *Kolobara. Së këndejmi autori kujton se emrin ilir *Kalabara sllavët e morën me ndërmjetësimin e romanëve ballkanikë të cilin emër, mbi bazën e etimologjisë popullore, këta të fundit e kishin ndryshuar në *Kolumbar(i)a, sikur ai emër të kishte diç të përbashkët me trajtën e shumësit të lat. columbarium. „që ka të bëjë me pëllumbat”. Kuptimi i kryehershëm ilir i emrit Kolubara të lumit është, sipas I. Duridanov, „lum i zi, i errët”.
Një tjetër lum që mban emër ilir është edhe Őbnica. Ky emër rrjedh nga ieur. ab- „ujë, lum” khs. lat. amnis (<*abnis), irl. e vj. ab (*aba), gjin, abae „lum“, përkrah abann, gal. brit. Abona (emër lumi), let. Abava (emër lumi)etj. Trajta e kryeherëshme ilire e emrit të këtij lumi do të rrjedh, sipas autorit tonë, nga rrënja e paravenduar ilire Ab-in- ose Ab-on- Ky emër do të ketë kaluar në sllavishten (serbishten) në harmoni me rregullat fonetike të sllavishtes së pari në *Obьnъ përkatësisht *Obъnъ e më vonë në Ob(a)n, gjen. Obna. I njëjti fenomen do të ndodhte edhe sikur emri i këtij lumi të rridhte nga rrënja ilire *apa (apas, apis) „ujë, lum” khs. emrin ilir të lumit Ap-sus, gjin. Aponus (emër i një burimi). Në atë rast, trajta e kryeherëshme ilire *Apin-um ose *Apon-um do të jepte në serbishten së pari *Opьnъ, gjin. *Op(ь)na, e pastaj Oban, Obna - përfundon autori.
Kur po e trajtonte prejardhjen e emrit të lumit e të katundit homonim Ràbas, I. Duridanov e lejonte mundësinë që ky emër të mund të konsiderohet për emër ilir dhe se për të ka dy mundësi interpretimi. Sipas mundësisë së parë, emri do rridhte nga ieur. *orbh- „i errët” > ilir. *arb-, ku bien emrat ilirë Arba (Plin. III 140, CIL 111 2931), Ἄρβα (Ptol. 11 16,8), Ἄρβαη (Konst. Porpf. De adm. imp. 29) - ujdhesë e qytet në brigje të Adriatikut (sot kroat. Râb, gjin. Rába). Sipas mundësisë së dytë, emri do të rridhte nga ieur. *rabh-, *rebh-, në lat. rabiēs „tërbim, çartje”, ind. e vj. rábhas- „vrull, dhunë”, rabhasá- „i egër, i vrullshëm, i furishëm”etj.
Autori sjell në vazhdim emrin dak të lumit ‛Paßώv (Ptol. 3, 8, 2) sot rum. Jiul; emrin thrak. (frigas) të lumit ‛Pήβας (Ptol. 5, 1, 5); emrin ilir të lumit Arrabo fl. (Tab. Peut.) dhe Άραβών (Ptol. II 11, 3.14, 1.15, 1), për t’i krahasuar këta me emrin e lumit hungar. Rába, gjerm. Raab, sllav. Raba - degë e lumit Drava në Austri e në Hungari bashkë me degët Rabica (hung. Rábcza) dhe Rabanica ose Rabnica (Rabaniza 1051, gjerm. Rabnitz) në landin Steiermark të Austrisë. Në pjesën jugore të Malopolska „Polonia e Vogël” është edhe një emër lumi Raba (dega e djathtë e lumit Visla) të cilin, kështu thotë I. Duridanov, „T. Lehr-Spławinski e mban me të drejtë për emër ilir”. Autori ynë i inkuadron këtu edhe emrat Rabiša, liqe ose kënetë e katund në rrethin Belogradčik të Bullgarisë veriperëndimore, të cilin ky e merr porse për emër thrakas. Trajta ilire e emrit Ràbas do të ketë qenë *Arbas-us ose *Rabas-us, sepse për të dyja mundësitë ka shembuj nga emra që mbahen për të ilirëve.
Për emrin e lumit Ljig, gjin. Ljiga të rrethinave të Valjevo -s autori lejon 4 mundësi interpretami:
1. Pa shumë vështirësi ky emër mund të lidhet me ieur. *leig-, *loig- „kërcej, bëj të dridhet”. Për dëshmi të motivimit të emrave të lumenjve me fenomenin e dridhjes, të kërcimit autori i sjell emrat bullgarë të lumenjëve Skakavica, Skakavec, Skakač, dhe ata germanë Spring, Gespring.
2. I mundshëm do të ishte edhe interpretimi i këtij emri nga rrënja ieur. *(o)leig- khs. shqip lig „i keq, i ligësht”, ligë „ligësi, shpirtkeq”, kuptim ky që gjendet tek emrat sllavë të lumenjve e të vendeve të dala nga sllav. *zъlъ „i keq, shpirtkeq„ ose nga mbiemri *ljutъ „i vrazhdë, i tmerrshëm, i egër” si psh. emri i katundit Zli potok në krahinën e Gorës (Kosovë) tek emri bullgar i lumit Zla reka etj.
3. Sipas kësaj mundësie emri Ljig i lumit do të lidhej me ieur. *(s)leig- „llucë, rrëshqas”, një zgjerim në *lei- „tokë e rrëshqitshme për shkak të lagështisë”. Autori ynë e përmbyll këtë mundësi kështu: „Nëse rrënja ieur. *lēi- „ujis, rrjedh, pikon” nuk mund të ndahet nga *lei- „tokë e rrëshqitshme për shkak të lagështisë”, atëherë mund të paravendohet një *ligos e ilirishtes nga ieur. *(s)ligos me kuptimin „vërshimë, lum, tokë moçalike” dhe
4. Fort pak i mundshëm është sqarimi i këtij emri nga ieur*lag-: lug „i zi, kënetë”. Kuptimi i kryehershëm i emrit të këtij lumi do të ketë qenë përafërsisht „(lum) i zi, i errët, (lum) kënetë”. Kundër këtij interpretimi do të fliste rrethana që të gjithë emrat ilirë të dalur nga rrënja lug- dalin me një u të shkurtër khs. psh.: Lugio - Lugione (It. Ant. 244, 2; Tab. Peut.), Lugione (Rav. IV 20 [220, 7]); Λουγίωνον (Ptol. 11 15, 3); ἔλος Λούγεον afër Τεργέστε (Strab. VII 5, 2), sot Liqeni i Criknicës apo Ligata e Lubjanës në Slloveni.
Për emrin e lumit Kačer, dega më e madhe e lumit Ljig, Duridanov e hedh kategorikisht poshtë mundësinë e prejardhjes së tij nga fjala slave kača „gjarpër”. Më e mundshme i duket autorit tonë që ky emër të rrjedh nga një trajtë e kryeherëshme ilire *Kuk-er-us që lidhet me rrënjën ieur. *kuk-: *keuk- „lakoj, kthesë”. Në këtë rast emri i këtij lumi do ta kishte kuptimin „Lum i shtrembër”. Në të mirë të kësaj etimologjie autori sjell për shembull emrat ilirë të vendeve: Cucconae, var. Cocconae (Rav. IV, 19) - ky vend ndodhej në një kthesë të lumit Drava; Cuccium (Cucci, Lok., It. Ant. 243, 2; Cucctlo Tab. Peut.), stacion në brigje të lumit Drava - sot Ilok në Slavoni ose Šarengrad. Kjo rrënjë indoeuropiane gendet në shkallën e saj të plotë tek emri dardan κακαλία (Apuleius 8) i lules së malit, nga një *kauk-al- me ndërrimin ilir. au në a para konsonantit. Tek emri Kačer i këtij lumi, me prejardhje ilire është edhe prapashtsa -er, e cila është dëshmuar ndër emra ilirë të lumenjve e të vendeve, khs. Iader, Rider .
Autori ynë e pranon mendimin e shfaqur kaherë nga T. Maretić se emri Bòsuta; emri homonim i një dege të madhe të majtë të Savës dhe emri Bòsut i një përroi të katundit Otok të Vinkovcit në Sllavoni janë emra parasllavë. Duridanov ua shton këtyre edhe emrin Bosuta të një lumthi - degë e lumit Kačer (sh. më lart) Emri i lumit Bosut të Kroacisë e pra edhe ky i Serbisë rrjedhin nga emri ilir Basunt- khs. amnis Bacuntius (i shënuar gabimisht në vend të Basuntius te Plin. III, 148), ose nga trajta ilire Basant-, khs. stacionin ad Basante (Tab. Peut), që ishte në brigje të këtij lumi.
Për emrin Onjeg të një dege të lumit Ljig, Duridanov e hedh poshtë mundësisë e prejardhjes së tij nga sllavishtja apo edhe nga keltishtja. Sipas këtij, emri i këtij lumi mund të lidhet:
1. me ieur. *ond-, *nd- „gur, shkëmb”. Trajta e kryeherëshme ilire e këtij emri do të ketë qenë *And-eg-os. *And-eg-us. Zhvillimi fonetik i *Andeg- në serb. Onjeg mund të shpjegohet kështu: A. Mayer ka konstatuar kaherë se togu i kryeherëshëm -nd- është shndërruar në ilirishten herë pas here në -nn- (> -n-). Kjo shihet mirë tek emri Dinara i maleve, emri i të clave rrjedh nga ilir. Dindar. Ky fenomen do të ketë ngjarë edhe tek emri ynë *Andeg- > Anneg- > Aneg. Trajta e mëvonësshme ilire *Aneg- do të jepte në sllavishten një *Onegъ. Kuptimi i kryehershëm i emrit të këtij lumi do të ketë qenë i ngjashëm me kuptimin e emrave sllavë të jugut të lumenjve Kamenica ose
2. tek emri Onjeg mund të mëshihet një emër i kryeherëshëm kompozitë ilir si psh. *An-egos ose An-egus, i formuar me parashtesën an- si pjesë e parë e emrit e cila (pjesë) dëfton atë që rri përballë, siç shihet si psh. tek emrat ilirë të vendeve An-derva (afër Derva -s), An-dautonia (përballë Dautonia -s në brigje të Savës).
Emrin Mārica të një lumi të vockël që derdhet në Kollubara, bashkë me emrin homonim të lumit në Bullgari dhe me emra përrockash e lumenjsh të vegjël të tjerë në Serbi e në Mal të Zi, Duridanov i lidh me ieur. *mor(i) > ilir. mari- „liqe; bërrakë”. Nga kjo rrënjë ieur. rrjedh edhe emri dakas i lumit Μάρισος (Strab. III 304, VII 3, 13) sot hungar. Maros, rum. Mureş.
Emrat e mësipërm të lumenjëve në Serbi Duridanov i konsideron me prejardhje ilire, përkatësisht trajta sllave të huazuara nga ilirët por që, kryesisht për shak të ndajmbathjes së prapashtesës slave -ica, nuk mund të dihet më struktura parasllave e tyre.
Emri i fundit i lumit që trajtohet në këtë punim të dijetarit bullgar, është emri Ub në rrethin Tamnava -s. Bazë e këtij emri është rrënja ieur. *omb(h)-: *emb(h)- „i lagështt, ujë”. Nga një trajtë ilire *Ambos ose *Ambus në sllavishten do të mund të dilte së pari një trajtë Obъ e pastaj në serbishten do të ketë pasuar trajta Ub. Këtë emër e mban edhe një qytetth në brigje të këtij lumi.
Mbi bazën e kësaj gjendjeje të hidronimisë së sistemit të Kollubarës, I. Duridanov nxjerr tri përfundime:
1. Popullata më e vjetër e kësaj hapësire ishte popullata ilire
2. Në kohën e dyndjes sllave në tokat në jug të Danubit e të Savës, përafërsisht nga fundi i shek. VI, popullata ilire i ishte nënshtruar një procesi intensiv të romanizimit, rrethanë kjo që mund të dëshmohet mbi bazën e trajtës romane Kolumbar(i)a të emrit të lumit kryesor Kolubara als të këtij regjioni.
3. Kur sllavët (serbët) u bënë banorë vendës të regjionit të Kollubarës, këta i morën pjesërisht emrat ilirë të lumenjve dhe pjesërisht krijuan trajta sllave të tyre. Rrethana që u ruajtën 9 emra ilirë të lumenjve, mund të shpjegohet si rezultat i një bashkëjetese paqësore të sllavëve me ilirë të romanziuar, të cilët u bashkëshkrinë në këta të fundit, përkatësisht në sllavë.
Të dhënat janë sipas slavistëve Ivan Popović e Ivan Duridanov
Dr. Skënder GASHI - Vjenë (Austri)
Mbështetur mbi faktorin kohë, historia e Ballkanit dhe e popujve autoktonë të tij: dardanëve, grekëve, ilirëve, thrakasve dhe të etnive të tjera më të vogla të kohës së para invadimit të sllavëve në këtë hapësirë, nuk mund të jenë objekt trajtimi i sllavistikës sepse, siç e kishte thënë njëherë dijetari kosovar I. Ajeti në një simpozium të mbajtur në Beograd, nuk është punë e sllavistikës - dijes filologjike mbi sllavët e mbi degëzimet e gjuhëve sllave - të nxjerr përfundime se në ç’territore jetuan dhe u individualizuan gjuhët indoeuropiane të atyre popujve para se në këtë hapësirë të vinin sllavët.
Në dritën e rrethanës se e vetmja dyndje për të cilën ka shënime të bollshme historike është ajo e sllavëve, kjo ka të bëjë në rend të parë edhe me vendin e formimit të gjuhës e të etnisë shqiptare e të asaj rumune në Ballkan. Kudo që të jenë formuar, këto dy etni e gjuhë ato janë etni e gjuhë parasllave. Në relacion me sllavët ardhës, të cilët u krishterizuan afër rreth dhjetë shekuj pas pararendësve të shqiptarëve e të rumunëve, mbtet çështje që s’u hy n’udhë sllavëve t’ua përkufizojnë hapësirën etnolinguistike popujve që i gjetën, kur erdhën në hapësirën e Ballkanit parasllav.
Për gjendjen e gjetur nga sllavët dhe pasojat që i solli ardhja e tyre në gadishullin e Ballkanit shkroi edhe dijetari i merituar serb I. Popović.[ khs. punimin e tij : Bemerkungen über die vorslavischen Ortsnamen in Serbien, në Zeitschrift für slavische Philologie Bd. XXVIII, Heidelberg 1960.] Sllavët, sipas këtij studiuesi, paskan ardhur në Ballkan „padyshim” në shek. VI dhe që atëherë qenkan bërë popullatë ndenjëtare.
Kjo po u dëshmuaka edhe me kontinuitetin sllav të shumë emrave të vendeve, midis të cilave po biekan edhe Lipljan nga Ulpiana; Skopje nga Scupi. (SG: tjetërkund ky ka thënë se te Scupi ka kontinuitet shqiptar dhe se trata sllave Lipljan është një formim mbi baza të etimologjisë popullore serbe [SG: i pas shek. 12 ?) që u lind si rezultat i barazimit të atij emri, për sllavët, të panjohur kuptimisht, me emrin lipa bot. Tilia „bli,- ri”] ) dhe Cibrica në Bullgari nga Κέβρος e Ogosta nga A(u)gusta në Bullgari.[ I. Popović: Die Einwanderung der Slaven in das Oströmische Reich im Lichte der Sprachforschung, Zeitschrift für Slawistik, Bd. III, 1958, fq. 706.] Në relacion me Dardaninë antike, përkatësisht me Kosovën e sotme, kjo paska ndodhur sepse „Serbët e pushtuan pothuaj gjithë Serbinë qysh me rastin e invadimit më të hershëm drejt jugut të Ballkant; që kjo hapësirë nuk u takoi shteteve të para feudale të serbëve, nuk e ndryshon aspak këtë fakt sepse, siç u tregua, toponimet janë dëshmi e mjaftueshme për këtë” – thoshte
Harta Nr. 1.: Dialektet kryesore sllave të jugut. Drejtimet kryesore të depërtimeve të sllavëve, të cilat përputhen me gjeografinë e sotme dialektore [Hartë e huazuar nga punimi i Ivan Popović: Die Einwanderung der Slaven in das Oströmische Reich im Lichte der Sprachforschung, në Zeitschrift für Slawistik, Bd. III, 1958, fq. 707.]
I. Popović .[Bemerkungen ..., fq. 114 : „1. Die Serben besetzten fast ganz Serbien schon bei dem frühesten südl. Einfall auf dem Balkan; dass dieses Gebiet den ersten serbischen Feudalstaaten nicht angehörte, kann an dieser Tatsache nichts ändern, da, wie gezeigt, Ortsnamen bewiesend genug sind.]
Autori ynë konstatonte në vazhdim se „edhe në Serbi u zhvillua, sado që më dobët se në Maqedoni, në Bullgarinë perëndimre e në Dalmaci, simbioza midis romanëve autoktonë dhe barbarëve (SG. ilirëve e thraksve) të romanizuar dhe sllavëve ardhacakë, kështu që as në këtë vend nuk u ndërpre kontiniteti midis lashtësisë romake dhe mesjetës sllave”.[ khs. cit. origj. „2. Auch in Serbien entwickelte sich, wenn auch schwächer als in Mazedonien, Westbulgarien und Dalmatien, die Symbiose zwischen den altangesessenen Romanen und romanisierten Barbaren und den slavischen Einwanderern, so dass auch in diesem Land die Kontinuität zwischen dem römischen Altertum und dem slavischen Mittelalter nicht unterbrochen sein kann.“ Ivan Popović: Bemerkungen ... fq. 114.]
Po këtë mendim autori ynë e elaboronte edhe në një punim tjetër të tijin. Këtu ky konstatonte se: „Mund të merret se që në shek. 6 i gjithë Ballkani, me fare pak përjashtime ishte bërë vend i sllavëve dhe se rrjeti i vendbanimeve sllave ishte i dendur pothuaj gjithandej kah, jo vetëm në Jugosllavi e në Bullgari, të cilat edhe mbetën vende të sllavëve, porse gjithashtu edhe në Greqi e në Shqipëri, në të cilat pas sllavizimit ndodhi desllavizimi”.[ Es ist also damit zu rechnen, dass bereits im VI Jh. Der gesamte Balkan, mit ziemlich geringen Ausnahmen, zu einem slavischen Land geworden ist, und dass das Netz der slavischen Siedlungen fast überall dicht war, nicht nur in Jugoslavien und Bulgarien, die eindeutig slavisch gebieben sind, sondern auch in Griechenland und Albanien, wo es nach der frühen Slavisierung zur Entslavisierung gekommen ist“ Nga: I. Popović: Die Einwanderung ..., fq. 709]
Kjo tezë e autorit tonë lidhet me mendimin e përhapur dhe të pësëdytur deri në ditë tonat, kinse në hapësirën etnolinguistike të shqipes paska pasur një rishqiptarizim, një desllavizim të nomenklaturës topike, gjë që nuk i përgjigjet realitetit. Desllavizimi apo rishqiptarizimi i toponimisë së hapësirës etnolinguistike shqiptare nuk ka ndodhur kurrnjëherë (nëse lehet anash një dekret që nuk u realizua i mbretit Zog dhe tentimi më shumë se naiv i njëfarë Komisioni të „Standardizimit” të toponimisë së Kosovës që doli pas Luftës për Kosovën, 1999). Të gjithë ata që kanë menduar e vazhdojnë të mendojnë gabimisht se paska pasur (ri)shqiptarizim të toponimisë nisen nga fakti se një punë të këtillë, në formë të organizuar, shtetërore, me akademinë greke të shkencave në krye, e kanë bërë grekët.
Kështu, psh. I. Popović konstatonte se procesi i rigreqizimit që më së pari paska filluar në Peloponez, „Në vetë Heladën, ku shtresa sllave u mbulua përsëri nga gjuha greke, nuk mund të ndiqet më fati i toponimeve parasllave; përkundër kësaj, dalin edhe sot në gojën e greqishtfolësve trajta shumë të vjetra toponimesh sllave të cilat, sikundër u tha, do të jenë lindur poashtu në kohën e ngulimeve më të herëshme të sllavëve, prandaj në to ruhen trajta më të vjetra se gjuha e shkruar, letrare e Cyrillit dhe e Methodit. [I. Popović: Die Einwanderung ..., fq. 706.] Çështje „shumë më e vështirë është ajo nëse edhe në Jugoslavi, përkatësisht në Ballkanin Perëndimor sllavët, me rastin e ardhjes së tyre, gjetën këndej përkrah romakëve edhe ilirë. ” - thotë autori ynë.
Sado që ky, njëherë, e hedh poshtë mendimin pozitiv të P. Skok për një kontakt të sllavëve me ilirët, ngre zë kundër mendimit të autorit Schütz i cili „në librin e tij „Die geographische Terminologie des Serbokroatischen” ishte përpjekur ta dëshmonte të përkundërtëm, përkatësisht që Ballkani perëndimor (më saktësisht sterea e tij) në kohën e dyndjes së sllavëve na paska qenë një hapësirë e pa njerëz, kështu që sllavët e paskan gjetur këtë hapësirë si një vakum”.
Vetë I. Popović thotë se megjithatë „edhe këtu duhet t’i kemi parasysh elementet josllave, përkatësisht parasllave” dhe se „Nëse në këtë mes kemi të bëjmë me ilirë ende të ruajtur apo me ilirë të romanizuar, mbi bazën e gjendjes së sotme të dijes, për fat të keq, nuk mund të vendoset”.[ Popović: Die Einwanderung ..., fq. 713.] Megjithatë, për I. Popović -in, mbetet punë e kthjellët se këta autoktonë flisnin që të gjithë gjuhë indoeuropiane: „Në kohën e fillimit të sllavizimit, kemi të bëjmë gjithandej me gjuhë indoeuropiane: në perëndim (në Jugosllavinë e sotme, duke e pëjashtuar Serbinë lindore dhe Maqedoninë) pstaj në Shqipëri flitej ilirisht, në lindje (në Bullgari, në Serbinë lindore e pjesërisht [edhe] në Maqedoni) - thrakisht; së fundi, për në jug të Maqedonisë, duhet marrë në konsideratë edhe makedonmishten [jo maqedonishten e sotme, vër. e imja.]e vjetër”[ Popović: Die Einwanderung ..., fq. 712.] parasllave.
Mbi bazën e kësaj analize, I. Popović konstaton se „ […] ne kemi dëshmi të sigurta se në stere [SG: pjesën kontinentale] materialin gjuhësor - sllavët, së pakut në lindje, praktikisht në hapësirën bullgare - jo gjithëherë e morën nga grekët e nga romakët, porse edhe drejtpërdrejt nga popuj të tjerë përkatësisht nga barbarët [SG: ilirët e thrakët] autoktonë” […] Me fjalë të tjera, kur sllavët u dyndën në Ballkan, gadishulli ishte së pakut pjesërisht ende i banuar nga barbarë dhe jo kryekreje nga latinë, përkatësisht grekë.[ Poai, poaty, fq. 712.] Këtë pjesë të trajtesës së tij, I.
Popović e mbyll me bindjen e tij se „Gjuha thrakase, ç’është e drejta, nuk ka vdekur ende, sepse ajo vazhdon të jetojë në formën e saj të shqipes”[ Popović: Die Einwanderung ..., fq. 713.] së sotme, për ta përfunduar këtë me konstatimin, përkitazi me huazimet sllave të shqipes, për të cilat ky thotë se: „disa albanologë e marrin vendosjen e sllavëve në Shqipëri si një dyndje të mëvonëshme (shek. VII) e cila ngjau në kohën kur shqiptarët tashmë banonin në Shqipëri; siç kujtoj se e kam treguar edhe vetë bindshëm (në ZfsPh.XXVI), kjo tezë është kryekëput e gabueshme sepse të gjithë emrat parasllavë të Shqipërisë, që sot përdoren nga shqiptarët, shqiptarët i morën me ndërmjetësimin e sllavëve”.[ Poai, poaty, fq. -709.]
Ky pranonte megjithatë se „Ç'është e drejta, nuk mund të pranohet që i gjithë ndikimi sllav mbi shqiptarët të ketë ndodhur që në krye të herës në hapësirën e sotme të Shqipërisë; aq më parë duhet të llogarisim edhe me atdheun e kryehershëm të shqiptarëve dikund në pjesën qendrore të Ballkanit, pas gjithë gjasësh pikërsht në pjesën lindore të Serbisë, në pjesën perëndimore të Bullgarisë dhe në pjesën veriore të Maqedonisë”. Në të mirë të tezës së tij autori ynë i sillte dëshmitë e ndërmjetësimit të shqipfolësve nga goja e të cilëve sllavët i morën emrat e qyteteve më të mëdha të kësaj hapësire.
Për këtë autori ynë i sjell shembujt Nish, Shkup, Shtip, Ohër etj: për të përfunduar se „Në këtë mënyrë protoshqiparët në atdheun e tyre të kryeherëshëm në pjesën qendrore të Ballkanit do të kenë qenë nën ndikimin si të serbishtes ashtu edhe të bullgarishtes.” [Popović: Die Einwanderung ..., fq. 717: „Allerdings kann nicht angenommen werden, dass der ganze slavische Einfluß auf die Albaner erst auf dem Gebiet des heutigen Albanien stattgefunden hat, vielmehr müssen wir auch mit der früheren albanischen Heimat irgendwo im Zentrum des Balkans rechnen, wohl gerade in Ostserbien, Westbulgarien und Nordmazedonien.»;.[...] „So konnten die Uralbaner in ihrer frühen zentralbalkanaischen Heimat sowohl unter serbischem als auch unter bulgarischem Einfluß stehen”.]
Përkundër rrethanës që I. Popović ishte ithtar i tezës së prejardhjes thrakase të shqipes (sh. më lart) sipas së cilës vendi i formimit të shqipes do të dilte të ishte Dardania e lashtë, autori ynë sikur, një herë për një herë, heq dorë nga qëndrimi i tij sepse kjo tezë ia prish pak punën në një segment kardinal të dijes së sllavistikës. Dhe, ky segment ka të bëjë me shkaqet që dy gjuhë sllave sot territorialisht fqinje: serbishtja e bullgarishtja janë aqë të ndryshme njëra nga tjetra.
Përkitazi me këtë autori ynë përpiqet ta relativizojë deri në mohim mendimn e dijetarit holandez Wan Wijk. I. Popović shkruante: „Megjithatë merret për e pranueshme që rumanishtja ose thënë më mirë protorumanishtja nuk u kristalizua në Daki porse në Ballkanin e mirëfilltë dhe pikërisht në hapësirën e pjesës lindore të Serbisë dhe atë perëndimore të Bullgarisë; kështu sqarohet teoria e van Wijk -ut sipas së cilës serbokroatishtja nga njëra dhe bullgarishtja nga ana tjetër u zhvilluan aqë ndryshe sepse pikërisht në kohën e dyndjeve të para të sllavëve të jugut këta ishin të ndarë njëri nga tjetri nga një zonë e gjerë romane në Serbinë lindore e në Bullgarinë perëndimore. Dhe, megjithmend, ndyshimet midis serbokroatishtes dhe bullgarshtes - vështruar në këndin e sllavistikës - janë shumë të mëdha e shumë të lashta.
Megjithatë, unë i konsideroj dallimet serbokroate - bullgare të jenë paraballkanike dhe besoj se ato u zhvilluan që në atdheun e kryeherëshëm sllav” [ I. Popović: Die Einwanderung ..., fq. 715 -. 716: Doch wird gewöhnlich angenommen, dass sich das Rumänische, oder, besser gesagt, das Urrumänische, nicht in Dacien, sondern auf dem eigentlichen Balkan kristallisiert hat, und zwar auf dem Gebiet Ostserbiens und Westbulgariens; auf diese Weise erklärt sich die Theorie van Wijks, nach welcher sich das Serbokroatische einerseits, das Bulgarische andererseits deshalb so verschieden entwickelt haben, weil sie bereits zur Zeit der ersten südslavischen Einwanderung auf dem Balkan durch eine breite romanische Zone in Ostserbien und Westbulgarien getrennt waren. Und tatsächlich sind die Unterschiede zwischen dem Serbokroatischen und dem Bulgarischen – vom slavistischen Standpunkt aus – sehr scharf und sehr alt. Trotzdem halte ich die serbokroatisch-bulgarischen Unterschiede für bereits vorbalkanisch und glaube, dass sie schon in der slavischen Urheimat entwickelt worden sind”.] të tyre.
Në të vërtetë dijetari sllavist me namë e me orë N. van Wijk thoshte se rumunët ose së pakut një pjesë e këtij populli ishte popullatë autoktone në hapësirën e Ballkanit Jugor, (kjo) dëshmohet përmes rrethanës se serbët dhe bullgarët ishin në mesjetën e herëshme të ndarë nga një popullatë autoktone josllave. Kjo popullatë josllave, sidomos në Dardani ishte, sipas sllavistit holandez van Wijk, popullatë romane: „Një shembull i bazuar mbi nomenklaturën gjeografike ka treguar që emrat e vjetër romanë të qyteteve janë konservuar para se gjithash në provincat Dacia Mediterranea, Dardania e Praevaalis, apo thënë ndryshe në zonën që e ndan Danubin, në veri e në verilindje të Sofjes, në Adriatik dhe që sajon një zonë të ndërmjeme, ngase këtu nuk mund të gjendet ndonjë gjurmë e fiseve të vjetra bullgare e serbo - kroate.
Të gjitha të dhënat përputhen bashkarisht nëse paravendojmë që të dyja grupet sllave ballkanike ishin të ndara nga një zonë romane e Ras-it (SG: Rashës) përafërisht më 1200 apo pikërisht në këtë periudhë”, [ N. Van Wijk: Les langues slaves ( de l`unité à pluralité ), Hage 1956, fq. 103.: Un examen approfondi de la nomenclature géographique a montré que les anciens noms des villes romains furent conservés surtout dans les provinces Dacia Mediterranea, Dardania et Praevaalis, autrement dit dans la zone qui relie la Danube, au Nord et au Nord-Ouest de Sofia, a l’ Adriatique , et qui forme la région intermédiaire mentionée plus haut, où l’ on ne trouve aucune trace d’ anciennes tribus bulgares et serb-croates. Toutes les données concordent donc ensemble, si nous admettons que les deux groupes de Slaves Ballkaniques étaient séparés par une zone romane de Ras probablement jusqu’en 1200, ou même au délà cette époque”] ndërsa sllavisti i merituar rumun Emil Petrovici kujton se ajo popullatë që i ndante këto dy degë të sllavëve, përkatësisht bullgarët e serbët, ishte pikërisht popullatë shqiptare. [sh. Istoria poporului român aglindită în toponimie, Studi de dialektologie şi toponimie, Bucureşti, 1970, fq. 242]
Përhapja me forcë e serbëve, përkatësisht pushtimi i hapësirës etnlinguistike shqiptare të Dardanisë antike në shek. 12 nga serbët mbështetet edhe nga histsorianë serbë të gjuhësisë. Kështu, dialektologu serb A. Belić konstatonte psh. se zhvillimi i dialekteve të serbishtes është i pandashëm nga procesi i kolonizimit serb të Kosovës së sotme. Menjëherë pas pushtimit të Kosovës në vitin 1912, ai shkruante se: „Drejtimin e kolonizimit serb mund ta karaktzerizojmë përgjithësisht sipas qendrave dhe selive të sundimtarëve serbë si para ashtu edhe pas Betejës së Kosovës. Këto qendra e seli u shtrinë në shek. 13 nga Ras- i (Arsia parasllave, serb. Raška, afër Novi Pazar- it) në drejtim të Prishtinës. Prej këndej depërtoi pastaj në shek. 14, gjatë kohës së sundimit të carit Dušan, në drejtim të Prizrenit e të Shkupit. [...] Në mbështetje të gjithë kësaj mund të thuhet se gjuha e shtetit të vjetër serb e kishte për qendër Rashën.
Kjo gjuhë shërbeu për bazë të zhvillimit të këtyre dialekteve. Derisa gjuha jonë (mendohet serbishtja S. G.) në jug të Maleve të Sharit dhe të Shkupit u zgjerua në drejtim të Prilepit e të Velesit dhe në vende të tjera e ruajti formën e saj arkaike, nën ndikimin e të folmeve jugore maqedone rrënzë Sharit u krijua në Prizren e në vendbanimet përreth tij në drejtim të Shkupit e të Kumanovës e folmja e Prizrenit, veçoritë më të moçme të së cilës i heqin rrënjët nga shekulli 12”.[ sh. A. Belić, Stara Srbija s istorisko - jezične tačke gledišta, Beograd 1912, fq. 7 - 9.]
Por, kur po fliste për topoiniminë parasllave të hapësirës që sot e zënë bullgarishtja dhe serbishtja, I. Popović vërente se emri Singidunum i qytetit, përkatësisht i kështjellës që serbët do ta përkthejnë më vonë në Beligrad / Beograd, I. Popović e konteston mendimin e pranuar gjerë të prejardhjes kelte të këtij emri. Autori ynë kujton, ndryshe nga të tjerë, se ky do të jetë një emër me prejardhje thrakase. Për këtë tezë të veten autori i sjell për si dëshmi ekzistimin e emrave thrakë Σίγγος, Σίγγιδαύα, Σίγγιδάυα të vendeve, të cilët (emra) poashtu e paskan kuptimin „kështjellë e bardhë” - pikërisht atë kuptim të cilin do ta kishte edhe sikur ky të rrjedhte nga keltishtja. Emri Singidunum po rrjedhka, sipas këtij dijetari, nga një trajtë thrakase*Singidava. [khs.Ivan Popović: Bemerkungen ..., fq. 103]
Për një tjetër toponim parasllav pikërisht të rrethinave të kryeqendrës së sotme të serbëve - Beogradit, I. Popović e konsideron edhe emrin e katundit Vŕčin në rrethina të Beogradit. Ky, duke u pajtuar me sqarimin që më parë e kishte dhënë dijetari serb V. Čorović, e rindërton për këtë toponim një trajtë latine * Ὂrcinum, *Urcinium (templum) të një tempulli që i paska qenë kushtuar hyjnisë Orcea. Lat. *Orcinum, *Urcinium po jepka në serb. rregullisht *Vъčinъ Vrčin. khs. për këtë edhe kalimet Vrm nga Ὂρμος, Vrsar nga *Ursaria (ital. Orsera), Vrdovo; Ἄρδιον ὂρος. Tek zhvillimi më tej i këtij emri nuk paska ndodhdur likuidometateza, karakteristike për sllavishfolësit „ romanishtja anonte kah një kalim në rom. në o- kundrejt kalimit në ǔ- dhe tngulli *ъ-, i serbishtes e dha një *ъ- *uъ-. Tingulli palatal č- i takon romanishtes së Ballkanit Lindor („protorumanishtes”) dhe jo sllavishtes (në sllavishten do të pritej vetëm një c, si tek Cavtat = Civitate etj.”.[ khs. Popovć: Bemerkungen ..., fq 103.]
Përveç kontinuitetit të emrave thrakas e romanë - ballkanikë, I. Popović gjen në hapësirën e sotme të Serbisë edhe toponime me prejardhje ilire, përkatëisht dardane. Kështu, për emrin Bὂleč të një katundi të Serbisë autori thotë se nuk ka kurrfarë lidhje me sllav. bolęti, Boleslavъ. Kjo sepse nga një *Bolęt, *Bolęt- mund të pritet vetëm një posesiv *Bolećъ, me -ćъ dhe kurrsesi me -č. „Këtu kemi të bëjmë me një formim „ilir” me -ent-įo ose me –etįo; për formimin khs. Bolentium mbi lumin Drava (dhe Bulet në rrethina të Dubrovnikut nga Bulentum), ilir. Baletium (Itali), *Baletium në Shqipërinë e Veriut; sot shq. (Maja) Ballecit.” [Poai, poaty, fq. 103 -104.]
„Më i besueshëm duket toponimi Bračin në rrethina të këtij të fundit (Vërsar -it) nëse këtë e krahasojmë me emrin „dardan” Βράτιστα ; natyrisht që këtu do të kishim të bënim me një derivacion tjetër; në këtë hapësirë, rastet e këtilla janë normale. Në një Βράτιστα, përkatësisht *Bráčišta, do të kishim një prapashtesë thjesht shqipe sh-; tingulli *č i shqipes u shndërrua në s vetëm pas marrjes së huazimeve më të vjetra sllave.”- shkruante në vazhdim I. Popović. [ Poai, Bemerkungen ..., fq 108.]
Më shumë gjurmë toponimike ilire në hapësirën që sot e zë Serbia sjell dijetari bullgar I. Duridanov. Në një punim të tijin të botuar më shumë se 40 vite më parë .[sh. Illyrische Flussnamen in Serbien, në Linguistique Balkanique VI/ 1963, Sofia, 163, fq. 102 - 117], ky dijetar i mori në trajtim emrat ilirë të lumenjëve në regjionin (sistemin) e Kolubara -s, përkatësisht të distriktit të Valjevo -s në jugperëndim të Beogradit.
Trajtimin e prejardhjes së vetë emrit Kolubara të këtij lumi autori e nis me emrin e një lugine të quajtur Kalabarina në katundin Donja Oruglica, (shqip Huruglicë) të rrethit („srez”) Jabllanica në regjionin Klisura të Moravës së Jugut. Trajta parasllave e emrit të kësaj lugine do të ketë qenë, sipas Duridanov -it, *Kalabara, nga e cila u krijua më vonë një mbiemër posesiv Kalabarina me prapashtesën sllave -ina. Duke e inkuadruar këtu emrin e lumit më të madh Kolùbara të këtij regjioni, autori paravendon se këtu kemi të bëjmë në të vërtetë me një emër në dy variante: Kalabara dhe Kolubara, trajta e kryeherëshme e të cilave do të ketë qenë Kalabara ose*Kolobara. Te ky emër autori ynë e sheh një emërtim kompozitë të formuar nga rrënja ieur. *kel- „i zi, i errët” dhe nga fjala ilire bara e cila i korrespondon të trakishtes para dhe të shqipes bërrakë.
Po të kishte pasur një kontinuitet të drejtpërdrejtë sllav të emrit ilir Kalabara (nga ieur. *Kolobara) atëherë në sllavishten ky emër do të duhej të reflektohej si *Kolobara. Së këndejmi autori kujton se emrin ilir *Kalabara sllavët e morën me ndërmjetësimin e romanëve ballkanikë të cilin emër, mbi bazën e etimologjisë popullore, këta të fundit e kishin ndryshuar në *Kolumbar(i)a, sikur ai emër të kishte diç të përbashkët me trajtën e shumësit të lat. columbarium. „që ka të bëjë me pëllumbat”. Kuptimi i kryehershëm ilir i emrit Kolubara të lumit është, sipas I. Duridanov, „lum i zi, i errët”.
Një tjetër lum që mban emër ilir është edhe Őbnica. Ky emër rrjedh nga ieur. ab- „ujë, lum” khs. lat. amnis (<*abnis), irl. e vj. ab (*aba), gjin, abae „lum“, përkrah abann, gal. brit. Abona (emër lumi), let. Abava (emër lumi)etj. Trajta e kryeherëshme ilire e emrit të këtij lumi do të rrjedh, sipas autorit tonë, nga rrënja e paravenduar ilire Ab-in- ose Ab-on- Ky emër do të ketë kaluar në sllavishten (serbishten) në harmoni me rregullat fonetike të sllavishtes së pari në *Obьnъ përkatësisht *Obъnъ e më vonë në Ob(a)n, gjen. Obna. I njëjti fenomen do të ndodhte edhe sikur emri i këtij lumi të rridhte nga rrënja ilire *apa (apas, apis) „ujë, lum” khs. emrin ilir të lumit Ap-sus, gjin. Aponus (emër i një burimi). Në atë rast, trajta e kryeherëshme ilire *Apin-um ose *Apon-um do të jepte në serbishten së pari *Opьnъ, gjin. *Op(ь)na, e pastaj Oban, Obna - përfundon autori.
Kur po e trajtonte prejardhjen e emrit të lumit e të katundit homonim Ràbas, I. Duridanov e lejonte mundësinë që ky emër të mund të konsiderohet për emër ilir dhe se për të ka dy mundësi interpretimi. Sipas mundësisë së parë, emri do rridhte nga ieur. *orbh- „i errët” > ilir. *arb-, ku bien emrat ilirë Arba (Plin. III 140, CIL 111 2931), Ἄρβα (Ptol. 11 16,8), Ἄρβαη (Konst. Porpf. De adm. imp. 29) - ujdhesë e qytet në brigje të Adriatikut (sot kroat. Râb, gjin. Rába). Sipas mundësisë së dytë, emri do të rridhte nga ieur. *rabh-, *rebh-, në lat. rabiēs „tërbim, çartje”, ind. e vj. rábhas- „vrull, dhunë”, rabhasá- „i egër, i vrullshëm, i furishëm”etj.
Autori sjell në vazhdim emrin dak të lumit ‛Paßώv (Ptol. 3, 8, 2) sot rum. Jiul; emrin thrak. (frigas) të lumit ‛Pήβας (Ptol. 5, 1, 5); emrin ilir të lumit Arrabo fl. (Tab. Peut.) dhe Άραβών (Ptol. II 11, 3.14, 1.15, 1), për t’i krahasuar këta me emrin e lumit hungar. Rába, gjerm. Raab, sllav. Raba - degë e lumit Drava në Austri e në Hungari bashkë me degët Rabica (hung. Rábcza) dhe Rabanica ose Rabnica (Rabaniza 1051, gjerm. Rabnitz) në landin Steiermark të Austrisë. Në pjesën jugore të Malopolska „Polonia e Vogël” është edhe një emër lumi Raba (dega e djathtë e lumit Visla) të cilin, kështu thotë I. Duridanov, „T. Lehr-Spławinski e mban me të drejtë për emër ilir”. Autori ynë i inkuadron këtu edhe emrat Rabiša, liqe ose kënetë e katund në rrethin Belogradčik të Bullgarisë veriperëndimore, të cilin ky e merr porse për emër thrakas. Trajta ilire e emrit Ràbas do të ketë qenë *Arbas-us ose *Rabas-us, sepse për të dyja mundësitë ka shembuj nga emra që mbahen për të ilirëve.
Për emrin e lumit Ljig, gjin. Ljiga të rrethinave të Valjevo -s autori lejon 4 mundësi interpretami:
1. Pa shumë vështirësi ky emër mund të lidhet me ieur. *leig-, *loig- „kërcej, bëj të dridhet”. Për dëshmi të motivimit të emrave të lumenjve me fenomenin e dridhjes, të kërcimit autori i sjell emrat bullgarë të lumenjëve Skakavica, Skakavec, Skakač, dhe ata germanë Spring, Gespring.
2. I mundshëm do të ishte edhe interpretimi i këtij emri nga rrënja ieur. *(o)leig- khs. shqip lig „i keq, i ligësht”, ligë „ligësi, shpirtkeq”, kuptim ky që gjendet tek emrat sllavë të lumenjve e të vendeve të dala nga sllav. *zъlъ „i keq, shpirtkeq„ ose nga mbiemri *ljutъ „i vrazhdë, i tmerrshëm, i egër” si psh. emri i katundit Zli potok në krahinën e Gorës (Kosovë) tek emri bullgar i lumit Zla reka etj.
3. Sipas kësaj mundësie emri Ljig i lumit do të lidhej me ieur. *(s)leig- „llucë, rrëshqas”, një zgjerim në *lei- „tokë e rrëshqitshme për shkak të lagështisë”. Autori ynë e përmbyll këtë mundësi kështu: „Nëse rrënja ieur. *lēi- „ujis, rrjedh, pikon” nuk mund të ndahet nga *lei- „tokë e rrëshqitshme për shkak të lagështisë”, atëherë mund të paravendohet një *ligos e ilirishtes nga ieur. *(s)ligos me kuptimin „vërshimë, lum, tokë moçalike” dhe
4. Fort pak i mundshëm është sqarimi i këtij emri nga ieur*lag-: lug „i zi, kënetë”. Kuptimi i kryehershëm i emrit të këtij lumi do të ketë qenë përafërsisht „(lum) i zi, i errët, (lum) kënetë”. Kundër këtij interpretimi do të fliste rrethana që të gjithë emrat ilirë të dalur nga rrënja lug- dalin me një u të shkurtër khs. psh.: Lugio - Lugione (It. Ant. 244, 2; Tab. Peut.), Lugione (Rav. IV 20 [220, 7]); Λουγίωνον (Ptol. 11 15, 3); ἔλος Λούγεον afër Τεργέστε (Strab. VII 5, 2), sot Liqeni i Criknicës apo Ligata e Lubjanës në Slloveni.
Për emrin e lumit Kačer, dega më e madhe e lumit Ljig, Duridanov e hedh kategorikisht poshtë mundësinë e prejardhjes së tij nga fjala slave kača „gjarpër”. Më e mundshme i duket autorit tonë që ky emër të rrjedh nga një trajtë e kryeherëshme ilire *Kuk-er-us që lidhet me rrënjën ieur. *kuk-: *keuk- „lakoj, kthesë”. Në këtë rast emri i këtij lumi do ta kishte kuptimin „Lum i shtrembër”. Në të mirë të kësaj etimologjie autori sjell për shembull emrat ilirë të vendeve: Cucconae, var. Cocconae (Rav. IV, 19) - ky vend ndodhej në një kthesë të lumit Drava; Cuccium (Cucci, Lok., It. Ant. 243, 2; Cucctlo Tab. Peut.), stacion në brigje të lumit Drava - sot Ilok në Slavoni ose Šarengrad. Kjo rrënjë indoeuropiane gendet në shkallën e saj të plotë tek emri dardan κακαλία (Apuleius 8) i lules së malit, nga një *kauk-al- me ndërrimin ilir. au në a para konsonantit. Tek emri Kačer i këtij lumi, me prejardhje ilire është edhe prapashtsa -er, e cila është dëshmuar ndër emra ilirë të lumenjve e të vendeve, khs. Iader, Rider .
Autori ynë e pranon mendimin e shfaqur kaherë nga T. Maretić se emri Bòsuta; emri homonim i një dege të madhe të majtë të Savës dhe emri Bòsut i një përroi të katundit Otok të Vinkovcit në Sllavoni janë emra parasllavë. Duridanov ua shton këtyre edhe emrin Bosuta të një lumthi - degë e lumit Kačer (sh. më lart) Emri i lumit Bosut të Kroacisë e pra edhe ky i Serbisë rrjedhin nga emri ilir Basunt- khs. amnis Bacuntius (i shënuar gabimisht në vend të Basuntius te Plin. III, 148), ose nga trajta ilire Basant-, khs. stacionin ad Basante (Tab. Peut), që ishte në brigje të këtij lumi.
Për emrin Onjeg të një dege të lumit Ljig, Duridanov e hedh poshtë mundësisë e prejardhjes së tij nga sllavishtja apo edhe nga keltishtja. Sipas këtij, emri i këtij lumi mund të lidhet:
1. me ieur. *ond-, *nd- „gur, shkëmb”. Trajta e kryeherëshme ilire e këtij emri do të ketë qenë *And-eg-os. *And-eg-us. Zhvillimi fonetik i *Andeg- në serb. Onjeg mund të shpjegohet kështu: A. Mayer ka konstatuar kaherë se togu i kryeherëshëm -nd- është shndërruar në ilirishten herë pas here në -nn- (> -n-). Kjo shihet mirë tek emri Dinara i maleve, emri i të clave rrjedh nga ilir. Dindar. Ky fenomen do të ketë ngjarë edhe tek emri ynë *Andeg- > Anneg- > Aneg. Trajta e mëvonësshme ilire *Aneg- do të jepte në sllavishten një *Onegъ. Kuptimi i kryehershëm i emrit të këtij lumi do të ketë qenë i ngjashëm me kuptimin e emrave sllavë të jugut të lumenjve Kamenica ose
2. tek emri Onjeg mund të mëshihet një emër i kryeherëshëm kompozitë ilir si psh. *An-egos ose An-egus, i formuar me parashtesën an- si pjesë e parë e emrit e cila (pjesë) dëfton atë që rri përballë, siç shihet si psh. tek emrat ilirë të vendeve An-derva (afër Derva -s), An-dautonia (përballë Dautonia -s në brigje të Savës).
Emrin Mārica të një lumi të vockël që derdhet në Kollubara, bashkë me emrin homonim të lumit në Bullgari dhe me emra përrockash e lumenjsh të vegjël të tjerë në Serbi e në Mal të Zi, Duridanov i lidh me ieur. *mor(i) > ilir. mari- „liqe; bërrakë”. Nga kjo rrënjë ieur. rrjedh edhe emri dakas i lumit Μάρισος (Strab. III 304, VII 3, 13) sot hungar. Maros, rum. Mureş.
Emrat e mësipërm të lumenjëve në Serbi Duridanov i konsideron me prejardhje ilire, përkatësisht trajta sllave të huazuara nga ilirët por që, kryesisht për shak të ndajmbathjes së prapashtesës slave -ica, nuk mund të dihet më struktura parasllave e tyre.
Emri i fundit i lumit që trajtohet në këtë punim të dijetarit bullgar, është emri Ub në rrethin Tamnava -s. Bazë e këtij emri është rrënja ieur. *omb(h)-: *emb(h)- „i lagështt, ujë”. Nga një trajtë ilire *Ambos ose *Ambus në sllavishten do të mund të dilte së pari një trajtë Obъ e pastaj në serbishten do të ketë pasuar trajta Ub. Këtë emër e mban edhe një qytetth në brigje të këtij lumi.
Mbi bazën e kësaj gjendjeje të hidronimisë së sistemit të Kollubarës, I. Duridanov nxjerr tri përfundime:
1. Popullata më e vjetër e kësaj hapësire ishte popullata ilire
2. Në kohën e dyndjes sllave në tokat në jug të Danubit e të Savës, përafërsisht nga fundi i shek. VI, popullata ilire i ishte nënshtruar një procesi intensiv të romanizimit, rrethanë kjo që mund të dëshmohet mbi bazën e trajtës romane Kolumbar(i)a të emrit të lumit kryesor Kolubara als të këtij regjioni.
3. Kur sllavët (serbët) u bënë banorë vendës të regjionit të Kollubarës, këta i morën pjesërisht emrat ilirë të lumenjve dhe pjesërisht krijuan trajta sllave të tyre. Rrethana që u ruajtën 9 emra ilirë të lumenjve, mund të shpjegohet si rezultat i një bashkëjetese paqësore të sllavëve me ilirë të romanziuar, të cilët u bashkëshkrinë në këta të fundit, përkatësisht në sllavë.
Të dhënat janë sipas slavistëve Ivan Popović e Ivan Duridanov
Subscribe to:
Posts (Atom)
