(http://video.google.com/googleplayer.swf?docId=123 0034741031242791&hl)
The Dardanians, as the sole large political force in the central Balkans in the Hellenic period, have long attracted the attention of researchers. On the basis of classical written sources and personal and place names, the theory of their Illyrian identity was put forward in the early 19th century and upheld by many Albanian and foreign writers1.
The area occupied by the Dardanians and Dardania before the Roman invasions has been ascertained on the basis of data supplied by classical authors such as Herodotus, Polybys, Livy, and Strabo, and by ancient monumental inscriptions2.
The pre-Roman Dardanians lived mainly in what today is Kosova. northwest Macedonia, and southern Serbia. To the south, their territory bordered on Peonia and Macedonia, and Bilazora near Veles was one of their border points.
This was the border between the provinces of Upper Mezia and Macedonia in the Roman period. Their western border followed the course of the White Drin, and to the north-west the upper and central border of upper Mezia.
The Morava in the east formed their border with the Thracians. It is more difficult to ascertain the Dardanians’s northern frontier. It has been observed that the station of Ad Fines (Kursumlija) represented the border between the territories of the municipia of Ulpiana (Prishtina) and Naissus (Nis), but there is no question of this being an ethnic border. The northern border east of the Morava is also unclear. There is no doubt that Nis vas later included within the borders of the Dardanian kingdom, and was reckoned by classical authors to be one of the most important Dardanian cities3.
Considering the geographical spread of the Dardanians before the Roman invasions, Kosova represents the core Dardanian territory, and can offer answers to a number of questions concerning the prehistoric and classical Dardanians. The question of links between bronze and iron age cultures is especially interesting. The question of ties between the Dardanians of the Balkans and those of Asia is also involved here. The question of connections with the Hellenic world at the dawn of classical antiquity is a separate one, as is the study of the culture of the period between the fourth and first centuries B.C.
The absence of written sources makes archaeological research ail the more important. In Kosova, archaeological research has so far concentrated mainly on the excavation of Neolithic, iron age, and some classical and mediaeval sites. Few bronze age sites have been excavated, and all of them are of an Illyrian character. Vertical and horizontal stratographies investigating the continuity between earlier cultures and Dardanian iron-age culture proper have not been carried out4.
The iron age has been the most intensively researched period in Kosova. Research has shown that a culture with distinct features that can without doubt be called Dardanian existed in the eighth century B.C., in the territories that written sources later call Dardania.
Despite its individual characteristics, Dardanian culture belongs clearly to the Illyrian community.
Its similarities to the bronze age cultures of Anamorava and the cultures of Paracin and Mediana in the northeast, despite isolated finds in Kosova, do not in any way suffice to permit Dardanian culture to be seen as anything but Illyrian, especially in the absence of proper research of the bronze age in Kosova.
It must be borne in mind that this question concerns the shapes of utensils, such as cone shaped pots with brims folded inwards, that are widespread over a much wider area. The real relationship between the culture of Bernica e Poshtme (Gornja Strazava) and Dardanian culture has still not been established.
A few characteristics, such as the similarity of the urn of Bernica e Poshtme with that of the tumulus of Shiroka and the urn of Bellaqevc (the latter of a similar type to the urns of Lushte and Llapotinc) seem insufficient to assert a continuity between the Bernica cultural group and Dardanian culture. Even if such a continuity is demonstrated, the outward similarities of the tumuli of Kukes, Mat, and Gllasinac, which show a continuous development from the bronze age onwards, do not permit any separation of Dardanian and Illyrian territories.
On the basis of present knowledge, Dardanian culture before the Roman invasions developed in the following phases5.
I Pre-Dardanian culture (before 9 th century B.C.)
lIa Dardanian culture (8th-start of 6 th century B.C,)
lIb (6th- mid-5 th century B.C.)
lIc (mid-5th-mid-4 th century B.C.)
III Urban Dardanian culture (4 th – 1st century B.C.)
While pre-Dardanian settlements are on the plains (Nosala. Kllokot, Fafos Il, Glladnice), Dardanian settlements are in the hills. Most of them were inhabited in the Neolithic period and later from the eighth to the fourth centuries B.C.
Settlements sited on strategic hilltops were defended by encircling stone walls and open trenches in the less well-defended parts Research in Gadime e Eperme, Veletin, Bellaqevc, Cernice, Hisar near Suhareke, Teneshdoll, and Novoberde shows buildings within the settlements to have been rectangular, with wooden posts in stone foundations.
Some necropolises from this time have also been researched in Kosova. Burials were in tumuli. Cremation was practised, and ashes were placed in graves or urns. Features of the tumuli of Kosova link them to those of Kukes, Mat, and Gllasinac6.
Remembering that burial rites are in general conservatively preserved and do not change rapidly, the Dardanian tumuli can be directly connected to the Illyrian culture of the western Balkans. The special characteristics noticeable in the Dardanian group in Kosova (Shiroke, Malopolc, Llashtice). in the Kukes-Drilon variant (Romaje, Perceve, Rugove), and the finds at Karagac must be considered in the context of contacts with neighbouring cultures developed through communications with the Adriatic coast via the valley of the White Drin and with other Illyrian territories via the Black Drin and the valleys of the Lepenc and Vardar.
The discovery of jewellery at Janjeve and the graves found at Banje e Pejes and Novi Pazar suggest comparisons with other Illyrian lands and ties with Greece.
Closer ties with the developed world of the south also encouraged the development of Dardania society. From the sixth century B.C., we encounter the precursors of hill cities. In the fifth century, master potters produced pottery on the wheel, mainly of Hellenic appearance, which was sold on the market. Craftsmen also produced weapons and jewellery7.
Pliny writes about Dardanian traditions in jewellery: “Men even wear on their upper forearms (gold bands) that come from Dardania, and are therefore called dardane8. The presence of Hellenic imports on Dardanian territory at this time testifies to the development of trade.
A number of finds show the development of pre-urban Dardanian society between the sixth and fourth centuries B.C.: these include the tiles at Veletin and sockets for wooden king-posts; the spread of settlements beyond hill-top acropolises toward the plains; and the flattened terrace al Gradine near Gadime e Eperme, that must have required major physical effort and a high level of organization.
Discoveries of coins from the fifth and fourth centuries B.C. and the appearance of more elaborate forms of pottery testify to the demands of a more sophisticated society.
Urban settlements developed between the fourth and first centuries B.C. Strabo mentions the “polis arhaia” of the Dardanian Calabrians9. While Livy several times uses the term “urba” for Dardanian cities and mentions the city of Sintia10.
Many of the urban sites from this period remain undiscovered, because until recently archaeological research concentrated solely on the excavation of the acropolises of old iron age settlements. The erroneous view prevailed that these were continuously inhabited until the Roman invasion, which gave rise to the mistaken conclusion of the retarded development of Dardania as a result of the lack of contact with developed southern regions. The Dardanians contacts with the south have been viewed solely in terms of their frequent wars with the stale of Macedonia (Dardania gens semper infestissima Macedoniae)11.
Recent research has proved that close contacts with the Hellenic world began toward die end of the seventh century B.C. with import from Chios. It has also been observed that hill settlements in Kosova gradually disappeared toward die middle of the fourth century B.C» as dies also did in the Shkup valley (Shkup castle Nerezi, Varvara, Studencan)13.
No case of the destruction or forced evacuation of a settlement has been noticed, which makes their desertion a result of the urbanization of Dardanian society the more likely explanation. In fact, a tendency to move settlements to the feet of mountains (Veletin, Tenesdoll) is observable toward the end of the sixth century B.C.
The development of Dardanian society and its ties with the south led to the birth of the Dardanian state, for which considerable evidence exists, including testimony to the existence of a monarchy (its kings included Longar and his son Bato, and Monun)14, the incidence of dynastic marriages, such as between Etuta of Dardania and Genc: the institution of slavery: and the existence of an army at the disposal of the king, divided into corps of 8 000 men.
The fact that the Romans did not attempt either to destroy existing economic and social structures or to assimilate those whom they conquered enabled the Dardanians to preserve their characteristics and traditions into late antiquity.
Such ancient divinities as Dea of Dardania and the god Andin survived in the Dardanian pantheon15. Local costume was preserved, as is evident from gravestones and the bust of a woman from Kllokot. A specific style of Dardanian architecture and of monumental inscriptions arose in the imperial period. The tradition of mound burial was preserved, as shown by the two tumuli excavated at Ulpiana, Dardanian-Illyrian names survived, as did the names Dardanian and Dardania themselves, until late antiquity16.
Slave and peasant revolts (latrones Dardanici)17 indicated resistance to the Roman occupiers. The province of Dardania was created in the fourth century A.D. as a result of the growth of Dardania independence.
These facts argue against the Romanization of the Dardanians in the time of the Roman Empire. M. Mirkovic points out that the indigenous inhabitants in the area of Scup and central Dardania (Ulpiana and Municipium D.Dardanorum) were greater in number than monumental inscriptions would suggest, which leads to the conclusion that not even the inhabitants of urban centres were Romanized to any great extent. Mirkovic aIso points out that most villages and their inhabitants retained their pre-Roman names18.
The Dardanians’ independence did not in any way mean their separation from the other lllyrians. The Illyrian Kingdom extended from the Neretva River in the north to the Vjosa and Lake Oher in the south’9, and maintained close ties with the Dardanian Kingdom that were not broken by Roman occupation. Thanks to this continuity, the Arbers and Albanians, the successors of the Illyrians, were born as a people in the territory where the Illyrian states had existed20.
Failing to appreciate this process, various writers have sought the origin of the Albanians in different areas2.
Urban centres such as Ulqin, Peje, Prizren, Shkup, Tetove, Diber, Struge, Manastir, Korce, and Janine as well as routes of communication from Durres, Shkoder, and Vlore toward Athens, Salonica, Nis, and Sofia were important for Illyrian and later Arberian and Albanian integration.
In recent years, various baseless theories have been advanced with the aim of denying the ethnic rights of the Albanians in the territory of the former Yugoslavia as the successors of the Dardanians and the civilization they created.
These have included:
1) The denial of the Illyrian ethno genesis of the Illyrians, with the assertion that their origin was Daco-Mezian.
2) The assertion of an Illyrian intrusion into Dardanian territory in the sixth to fifth centuries B.C., i.e. that the Illyrianization of the Dardanians began at this time.
3) The assertion that the Albanians were created in the early Middle Ages as a result of the intermarriage of nomadic shepherds and local un-Romanized remnants, including remnants of the Illyrians and Dardanians22.
Even though the elaboration of the Daco-Mezian thesis by Serbian goes beyond the academic sphere, it has become topical because of the status of Kosova and the question of the Albanians in the former Yugoslavia.
Certain matters that disprove this theory must therefore be mentioned. Its initiator, V. Georgiev, relying on certain linguistic data taken out of context, admits that “We know nothing about the language of the Mezians in the Balkans”23. Nor do classical sources offer any kind of facts suggesting that the Dardanians were Mezian tribes or neighbours to them”24.
Remembering that the Tribalians were between the Dardanians and the Mezian tribes, it must be said that Dion Kasi distinguishes the Tribalians from the Mezians. After analyzing the sources concerning the Mezians, F. Papazoglu concludes that they were not Mezians25. It must be realized that the Dardanians had a long eastern border with the Thracians, not the Mezians. The only direct link with the Mezians might have been the Tribalians in the north, if the Mezian origin of the Tribalians is confirmed, but this does not make the Dardanians lived on Illyrian soil, writing that the river Angro the southern Morava or the Iber) flows from the “country of the Illyrians”2t
The fact of the Illyrian character of Dardanian culture during the iron age disproves the theory of Illyrian intrusion into Dardanian territories in the sixth and fifth centuries B.C. When one bears in mind that it was during these centuries that the Dardanians achieved a higher level of development and that it was only slightly later that they appeared as the sole large political force in the central Balkans, any occupation of Dardanian territory by Illyrians or anybody else appears improbable.
It must also be added that the Illyrian character of all the Dardanian kings (Longar, Bato. and Moun), is indisputable, as is the Illyrian character of the majority of the personal names that appear on monumental inscriptions from the Roman period discovered on Dardanian territory. Place names also testify to a continuity of the old names according to the historical development of Albanian phonetics, as in the cases of Naissus (Nis), Scupi (Shkup), Scardus mons (Sharr), Drinus (Drin). etc27.
In conclusion, it might be said that the thesis of the Illyrian character of the Dardanians is the most tenable. Dardanian society developed to the extent that a Dardanian state was formed. Tradition, and economic and political interests contributed to the Dardanians’ ties with other Illyrians. As a result, the territories where Illyrian states had formerly existed (in modern Albania, Kosova, western Macedonia, southern Serbia, Montenegro, and Cameria) did not succumb to Romanization, but continued to be inhabited by an indigenous Illyrian or Arberian-Albanian population. In contrast, in areas where the Illyrians did not achieve organization in states, the population was assimilated by Slav tribes, as in Bosnia and Herzegovina, Slovenia, Croatia, and Dalmatia.
--------------------------------------------------------------------------------
1. R. Mack, Grenzmarken und Nachbarn von Makedonen in Norden und Westen. Dissertation, Goettingen, 1951, p. 172.
2. F. Papazoglu, Srednjebalkanskaplemena u predimsko doba, Sarajevo, 1969.pp. 143-161
3. Ibidem, .p.160.
4. Serbian authors attempt to assert the Daco-Mezian origin of the Albanians on the basis of these ties. See: “liiri i Albanci”, Srpska Akademija Nauka i Umetnosti. Beograd 1988.
5. E. Shuknu, Helenizovana keramika starijeg gvozdenog doba u SAP Kosovo, Dissertation, Pristina, 1989.
6. B. JubanL Të dhëna për kulturën tumulare në Shqipërinë Verilindore, in: “Studime Ilire”. I. Prishtinë. IY/8,p. 152.
7. E. Shukriu, op.cit, p, 148.
8. Pliny XXXII 3. 12. Ilirët dhe Iliria te autorët antikë, Tiran& 1965, p.199.
9. Strabo VII 1,5.
10. Livy XLI 4. 7-10. XXVI 25. 3.
11. F. Papaioglu. op.cit. p.111.
12. E. Shukriu.op.cit. p.150.
13. I. Mikulcic, Skopje so okolnite tvrdini. Skopje. 1982. p. 32.
14. F. Papazoglu, Ilirska i dardanska kraljevina, in: “Iliri i Albanci”. Beograd. 1988. p.162. n.16.
15. E. Shukriu. Dea e Dardanisë dhe mozaiku i Orfeut, in. “Seminari ndërkombëtar për gjuhën, letërsinë dhe kulturën shqiptare”. Prishtinë, 1989. pp. 15-16.
16. F. Papazoglu, Ilirska i dardanska kraljevina.... p. 169.The author does not deny the possibilitey that the Dardanian population may have survived the barbarian upheavals and migrations and entered the Middle Ages under the new name of Albanians.
17. E. Cerskov. Rimljani na Kosovu i Metohiji, Beograd, 1969. p.54; S. Anamali. Ilirët dhe shqiptarët, in: “E vërteta mbi Kosovën dhe shqiptarët në Jugosllavi”. Akademia e Shkencave e RPS të Shqipërisë, Tiranë. 1990, p.33.
18. M. Mirkos ic. Einheimische Bevoelkerung und roemische Staedte in der Provinz Obermoesien, in: “Aufsteig und Niedergang der roemischen”. Welt. II. 6. 1977. pp.844-845.
19. S. Anamali. op.cit.
20. The tact that a compact Albanian mass, “indigenous Illyrian s e p a r a t e d from the Albanian core”, existed in the area covered by the Illyrian Kingdom in the vicinities of Kotor and Ragusa is in favor of this idea: M. Shuflaj, Serbët dhe shqiptarët, Prishtinë. 1968. p.61
21. H. Baric. Hyrje né historinë e gjuhës shqipe, Pnshtinë. 1955. pp.47-50.
22. These ideas are assembled in the collection ‘Iliri i Albanci”.
23. V. Georgiev, Introduzione alla storia delle lingue indoeuropee, Rorna. pp.44.
24. According to Cassius Dionis (LI 27, 2), the Mezians and the Getes Iived between Hemus (the Balkans) and Istria, i.e. far from the Dardanians.
25. E. Papazoglu, Srednjebalkanska plemena.... pp.60-64.
26. Herodotus, IV p.49; F. Papazoglu. op.cit., pp. 166-167.
27. E. Çabej, Problemi i autoktonisë së shqiptarëve nê dritën e emrave të vendeve, in. “E vërteta mbi Kosovën dhe shqiptarët në Jugosllavi”. ASHSH. Tiranë. 1990, p.54.
ANCIENT DARDANIA - Prof. Dr. Edi Shukriu - Institute of History – Prishtina - KOSOVA
----------------------------------------------------------------------------------------------
ETHYMOLOGJIA E EMRIT – DARDANIA
DARDHANIA
Erdhën me zjarr barbarët dhe na quajtën barbarë!
Erdhën pushtuesit e egjër barbarë nga të gjitha anët e horizontit në trojet dardhane illire, që as nuk dinin t’I spjegonin kultët e kulturës illire-pellgaze, formuan gjuhë e kultura të tyre nga gjeo-historia dardhane illire dhe pushtuan, barbarizuan, copëtuan ndanë e përçanë barbarisht, deformuan Historiografinë e Vërtetë, në mënyrat më të egra dhe çuditërisht, shkruajtën dhe I quajtën vendasit autoktonë – barbarë dhe gjuhën shqipe illire, Gjuhën e Perëndive të antikuitetit e quajtën gjuhë barbare!
Erdhën barbarët egërsisht dhe na quajtën barbarë!
authori
(NJË VËSHTRIM HISTORIK GJEO-LINGUISTIK)
SOT KUR THUA EMRIN – KOSOVA
– KE THËNE EMRIN - DARDHANIA
KOSOVA
ZEMRA E DARDHANISË
DARDHANIA
GJAKU I ILLIRISË
ILLIRIA
DOMETHËNIA E BALLKANIT
RRJEDHA PELLGAZGJIKE
Emërtimi – dardhan, dardhanët është emri I paraardhësve më të afërt të shqiptarëve të Kosovës së sotme dhe vet Kosova njihet zemra e Dardhanisë illire, që më së bukuri e plotëson toponomi stërgjyshor historiografik – Dardhania!
Nuk ka si mos të ndihet krenar historiani, kur shkruan për Historinë e Ballkanit illirik, kushdoqoftë ai – por, krenaria më e madhe është e shqiparit, kur shkruan me lot në sy e me plagë në zemër - Historinë e vet të drejtë dhe reale!
Por, nuk ka si mos të ndihet I zhgënjyer dhe I nevrikosur secili historian, e sidomos shqiptari vet, kur shkruan për Ballkanin Nyjen europiane, që I lidhë Dy Anët e Udhës Diellore, I shkatërruar në aqë përmasa historiografike katastrofale! Nuk ka si mos të ndihet I prekur dhe I lënduar, I plagosur shpirtërisht, sidomos shqiptari, me një Historiografi aqë të deformuar ballkanike! Pse mos të dihet Historia e Vërtetë?Përgjegjësinë, për politizimin ballkanik e mbanë më së shumëti Historiografia E Deformuar me deformuesit e saj!
Është koha të shkruhet Historiografia Reale!
Pse Ballkanit I kullojnë plagët gjak luftërash?
“Nganjë fije nëpër dhëmbë ” –
E Popullit.
ETHYMOLOGJIA E EMRIT - KOSOVA
Të marrim si fillim, prej të afërmes kah e largëta, vet emrin – Kosova, I cili emër është deformuar, politizuar, përshtatur sllavizimit, I cili emër pretendon të shqyrtohet nga dy anë ethymologjike: një anë studimi, prejardhja e emrit nga fjala – koso, që ka domethënie – sorra të zeza, me sufiksin thrrak – va , si emërtimi I përshtatur gjatë periudhave historike pushtuese mbi dardhanët illirian.
Ky emërtim – Kosova, më tepër është bërë për shkaqe politike, për ta zhdukur nga historiografia ballkanike vet emrin real – Dardhania, pas përhapjeve pushtuese – invazioneve sllave në Ballkan, për tu vendosur krejtësisht mbi tokat dardhane-illire. Emri Dardhania fuqizon prezencën shqiptare dhe lëkundë prezencën e ardhësve në Ballkan, sepse, kjo shëmangie e këtij emri, iu lejon toponome të reja deformuese në hapsirën gjeo-politike, duke e ndryshuar hartografinë ballkanike. Kjo çvendosje apo zhdukje e emërtimit real kur dihet ekzistenca e shtetit dardhan me fakte të pakontesueshme, është edhe çrregullim historiografik, ku pushtuesit formuan një hartografi fallse, duke iu shëmangur fakteve historike për etnogjenezën e vërtetë të Ballkanit.
Deformimi onomasiologjik i Ballkanit është përgjegjësi e pushtuesve mbi territoret shqiptare me harta të dhunshme topografike, me politizime të antroponomeve, toponomeve, hidronomeve dhe vet etnonomeve të vërteta dardhane arbërore illire. Pushtuesit, jovetëm që lanë gjurmë kulturore e fetare, të emërtimeve të njerëzve, që nuk janë me spjegim shqip, por e zhduken topografinë reale ballkanike, që mos të dijnë brezat e rinj ethymologjinë e vërtetë ballkanke!
Me zhvedosjen politike të termit – Dardhania, - sllavëve iu dha mundësia nga fuqitë e kohës, të shtrihen me pushtime barbare mbi tokat shqiptare dardhane. Duke mos u përmendë Dardhania, në gjuhën politike të sotme, u bë deformimi e falsifikimi më I tmerrshëm në hartografinë ballkanike dhe në historiografinë e këtij Djepi të diturisë e kulturës botërore përgjithësisht!
Deri në shek.XVII-XVIII, dihen vendasit dardhan të këtyre territoreve autoktone shqiptare me një sipërfaqe prej 110.000 km. katrore, nga këto vende shqiptare: Naissa (Nishi), Piroti, Përkupi (Prokupla), Leskoviku (Leskovci), Zharra (Pozharevci), Dardha (Krushevci), Gurshumi (Korshumlia), Tauruna (Zemuni), Singiduna (Beogradi), Samaranda (Smedereva), të rretheve të Kreshtabardhës (Kopaoniku), Albaniku (Jabllanica), Topliku (Toplica), Lugina e Margës (Morava), Bujana (Bujanovci), Pllaja (Plava), Ngucia (Gucia), Nikçi (Nikshiqi), Podguri (Podgorica), Berana (Ivangradi), Treguri (Novipazari), Skupi (Shkupi), Linkestidi-Manastiri (Bitoli), Bylazora (Velesi), Lihnidi (Ohri), Astibi (Shtipi), Korkyra (Korfuzi), që u përmenden vetëm disa toponome ndër më kryesoret…
Nga shkëputja e dhunshme e mbi 81.000 km.katrore nga atdheu arbëror (shih: Enciklopedia, Zagreb, 1973). vetëm nga shek.XVII e deri në vitët 20 të shek.XX. të gjitha këto territore, ishin të Dardhanisë illire më të vonëshme, si vetëm disa nga shumë vendbanime tjera shqiptare të shfarosura me masakra massive e spastrime etnike, siç dihen territore shqiptare (arbanase)…
Tash, - athua, emërtimi I Dardhanisë, paska mbetur të zëvendësohet me një emër – sorrash të zeza – apo të një fushe, si fushëbetejë fusha e kosave, fushë e shtruar në kosa (shpata), gjatë Luftës së Kosovës (1389)?
Ky emër aqë I dashur për rashët (lexo: sërbët), emër aqë I dhëmbshëm luftërash, paska mbetur vërtet, nga fjala – sorra e zezë, me ato epitete krenarie – vajza kosovare – kosovarja, duke ia fshirë plagët e luftës dëshmorit të vet në fushëbetejë? Ky emër aqë I dashur paska mbetur si idol artistik e symbol arti lutarak edhe historiografie, me prejardhje linguistike nga – sorra e zezë?! A Kosovarja e bukur në fushë lufte me kokën e luftëtarit në prehër, ajo kosovare qenka një sorrë e zezë?!
Kjo ethymologji deformuese u bë vetëm për shkak të injorimit indirekt, si mjet psikoze, duke e nënvleftësuar emërtimin, që në fund të fundit të të gjithave atyre përpjekjeve histerike, të mbetet, përsëri tokë sllave, si ato tjerat të lartëpërmendura... Këtu është në pyetje nënvleftësimi si mjeshtri politike: nënvleftëso e merrja vlerën me nga krejt qëllimet në prapavijë kohore.
Vet spjegimi sllav për emrin gjeografik – Kosova, bie ndesh në kundërshtim me vet veprimin çlirimtar dhe me vet etikën historiografike të asaj lufte çlirimtare nga turqit, që fatkeqësisht kjo hipothezë përkrahet edhe nga studjues të mirëfilltë…
Emri – Kosova – si emër gjeo-historik si një emërtim I ngushtë topografik, që përkufizohet në mënyrë të thjeshtë linguistike, rreth emrit të një fushe, të cilën fushë e emërtoi lufta, respektivisht realiteti historik I një fushe të shtruar në kosa, në shpata, kosa a shpata të ngrehura në fushëbetejë, ndërmjet ballkanasve dhe turqve më 28. Qërshor, 1389. Ajo luftë u thirrë Lufta e Kosovës, si luftë e përbashkët me të gjitha mjetët e luftës edhe me kosa, në vend shpatash, që ka kuptimin e shprehjes – ballkanasit në kosa me turqit, të ngritur kosaz, kosaz mbi turqit. Shprehja shqipe – kosaz është jo e rëndomtë, kur dy veta apo dy grupe njerëzish janë në kryengritje, në konflikt ndërmjet vetit, thohet shqip – po shkojnë kosaz, çka po shkoni kosaz – me kuptimin kundër njeritjetrit në hasmëri…
Fjala shqipe-illire – kosa është fjalë skipe-illire parasllave, që e morën dhe e përehtësuan si huazim linguistik vet gjuhët sllave, me të njejtin kuptim, çka është një veprim I ndërsjelltë I të gjitha gjuhëve të afërta e të largëta. Vlen të theksohet se pikërisht sërbët në Luftën e Kosovës (1389), nuk ishin as të njohur si komb e popull – sërb, por emri I tyre ishte – rashë (rus), qe nga shteti I parë sërb – Rashka, si banorë të principatës së Stefan Nemanjës të Rashkës (një princ shqiptar I sllavizuar përmes martese – Stefani I Nemuni).
Në Luftën e Kosovës, morën pjesë disa popuj ballkanik: shqiptarë, sërb, bullgarë, boshnjakë, rumunë, hungarez, kroat etj. edhe me ndihmën e vet rusëve.
HEROI I LUFTËS SË KOSOVËS – SHQIPTARI MILLESH KOPLIKU
Heroi I Luftës së Kosovës ishte shqiptari – Millesh Kopliku, princi ushtarak gjeneral, I cili e therri në thembër me shpatë a kosë të helmet, mbretin e suprfuqisë së kohës – sultan Muratin në çadër ushtarake, kur ai ia dha këmbën në shënjë përshëndetjeje, mu në sy të shtabit suprem të ushtrisë turke - kur Milleshi shkoi në bisedë me atë gjatë luftës, për të kërkuar armëpushim! Ai hero ballkanik, ishte Millesh Kopliku, sipas të dhënave historiografike shqiptare edhe nga vet gojëdhënat, këngët lirike popullore, të përciellura brezpasbrezi, që sot populli shqiptar dokumenton - shqiptari, të cilin e përvehtësuan sërbët, gjoja si Millosh Obiliqi, sërb!
Vet kënga “Lufta e Kosovës” (1389), e cila u këndua derisot me lahutë nga shqiptarët, jep spjegime interesante qe nga bestytnia e deri tek faktet reale historike. Ëndrra e Muratit, se do ta pushtonte Ballkanin, por “Hana e Dielli n’det ishin ra”, që difton vdekjen e tij në Kosovë, para nisjes për luftë – difton drojen e e pushtuesit, se pikërisht Kosova ishte gjithmonë fund I perandorive pushtuese:
Sulltan Murati andërr kish pa:
“Dy orrla mue n’krahë m’kanë ra,
Tanë yjzit pej qielli n’tokë janë ra
Tanë me tokën na ishin bashkue –
Hana e Dielli n’deti ishin ra !”
………………………………….
E Milleshi te mreti asht shkue –
Çojke kamën mreti me ia dhanë,
Ky hanxhar mretin e kish shpue
Dekun mretin e kish pa lanë!
Qaty Milleshi ish konë dalë –
Mirë atkisë n’shpinë I ka ra
Po munohen turqit m’I pre
………………………………
Ni shkinë plakë e kishin gjetë
Qaty shkina turqve u ka thanë:
Ju tha shpatat për me I shtrue
E atkisë n’guj për me I mshue
“Lufta e Kosovës” këngë “Përparimi” Prishtinë, 2/1978
Kënga rrëfen, sesi vet: “Qaty shkina turqve u ka thanë / Kurr Milleshin ju s’mundi m’I pre / Se I veshun në hekur pancir asht / Edhe atkinë e ka veshun n’hekur / Ju si n’mujshi Milleshin m’I nxanë / Kqyrni çilsat ai n’musteqe I ka….” Dhe vet vdekjën e Millesh Koplikut ua tregon ajo shkina plakë, që merret në këngë si spijune turke, për ta pre, me e vra heroin e Luftës së Kosovës!
Pas vrasjes së Sulltan Muratit, u thye ushtria turke përkohësisht, me aktin heroik të shqiptarit – Millesh Koplikut, që e falsifikuan sipas historiografisë sërbe, si gjoja Millosh Obiliqi. Sipas falsifikatorëve sërb e para tyre – atyreve grek: të gjithë trimat e heronjtë ballkanik të luftërave çlirimtare, të gjithë strategët e dijetarët na qenkan vetëm të tyre! Ashtu ndodhi me Konstantinin e Madh, me Lekën e Madh (Aleksandrin e Madh të Makedhonisë illire), gati edhe me vet Skendërbeun, që nuk e falsifikuan, po mos të ishin dokumentet historigrafike, letrare e shkencore perëndimore të kohës…
EMRI KOSOVA NGA FJALA – KOSA
Emërtimi – Kosova – origjinën e vet linguistike e ka në emrin – kosë, kosa, që është vegël pune për kositjen e barit, apo premjen e barit, kosa që kositë barin. Kosa është fjalë që përcakton një cope të gjatë e të tëholluar metalike, me përbërje çeliku e hekuri, me gjatësi thuaja sa e shpatës, e tëhholuar me maje pak të kthyer harkore, me një teh shumë të mprehtë – teh anze, si anza që të sosë, pret si anza si rrfeja synonome këto të shprehjeve shqipe. Gjërësia e kosës është pothuaj sa e shuplakës së dorës, ngjitet për një bisht druri të gjatë përmes çykës së kosës e me dorëz, si mjet kositjeje.
Kosa është përdorë edhe si mjet lufte, në mbrojtje e në sulme, duke e lidhur tehun tek çyka e kosës me një rub, harrën, për ta përdorë si dorëz shpate, dorëz kose. Çka do të thotë se kosa është përdorë edhe si mjet kositjeje të barit edhe si mjet lufte në raste eventuale…
Në Luftën e Kosovës (1389), si luftë e përbashkët e ballkanasve kundër turqve, shumica e ballkanasve, luftëtarë në atë fushëbetejë – Fusha e Kosovës – as nuk kishin armë të duhura lufte dhe në mbrojtje të Ballkanit, ata përdorën edhe kosët, kosat, si armë në vend të shpatave. Dhe si luftë gjithballkanike, ajo fushë lufte u shtrua në kosa, fushë e shtruar në kosa si emërtim me kuptimin me të gjitha mjetet e luftës së përgjithshme gjithpopullore ballkanike – kosa – kosava – kosavë dhe nga aty I mbeti edhe vet emërtimi – Kosova.
Rrënja kryesore e fjalës është rrokja – k o s – si deminutiv morfologjik e fonetiko-historik – që formoi shumë emërtime e kompozita i.e. dhe PIE. Rrënja kos kuptohet në shqip, sipas mendimit tim mund të zbërthehet në një analizë fono-morfologjike – kështu:
K=ecja, veprimi I njeriut,
O=dielli,
S=onomatopeja e lëvizjes, fishkëllima e kosës gjatë premjes së barit, si premje harkore sss, në kuptimin e emrit – kos (kosë, kosa) – premja gjarpërore, harkore, si fuqizim I dyfishtë fonetik e morfologjik – onomatopeja e veprimit të premjes, apo lëvizjes së trupit në hark, në sferë, në rreth, për tu krijuar energjia fizike apo edhe ajo energjia shpirtërore.
Rrënja e fjalës – k o s – ka kuptimin e lëvizjes harkore, lëvizjes së trupave në natyrë e deri tek lëvizja e trupave qiellorë, që formoi emrin – kosmos. Kjo rrënjë k o s – formoi kompozitat i.e. koseria, kosmetik-ë, kosmik, kosmodrom, kosmografi-a, kosmonaut-I, kosmopolit, kosmopolit-izëm, kosmovizion, etj.
Fjalëformimet i.e. e ballkanike: kosavë, kosava, kosavina, kosmaj, Kosturi, Kosmaqi, kosto-ja, kanë spjegim shqip në fjalën – premje, premje në lëvizje, diçka që prehet si me teh në lëvizje, e deri tek premja e çmimit – kos- kosto-kushtim, kusht, që duhet prerë, caktuar, çmuar sipas vlerës materiale apo shpirtërore, kur njeriu prehet në vend nga befasia, çudia, tmerri, frika, gëzimi I madh I papritur etj.
Kuptimi I emrit – Kosovë, Kosova është vend premjeje, fushë premjeje, kositje trupash, sikur kositë barin në livadh, vendpremjeje me shpata e kosa. Shprehja artistike popullore shqiptare ka ra kali me not n’gjak është shprehja më e fuqishme shpirtërore, e cila difton fushë gjaku, premje trupash si pret kosa barin…fushë e mbushur me gjak – Fushë-Gjaku – Fushë-Kosova – Kosova!
Armiku në Kosovë është pritë e pree edhe me teha kosash e shpatash në mbrojtje!
DARDHANIA
Origjina lingustike e emrit – Dardania – lidhet etnogjenetikisht, me paraardhësit e shqiptarëve të Kosovës, deri me shkatërrimin e Illirisë së Vonë, me rënien e Mbretërisë Dardane të Gencit, më 168 p.e.r. kur u lind kalendari I ri, me ditën e muajit të parë kalendor me fillin e epokës e cila quhet sot epoka e re. Ndërsa ethymologjikisht emri - Dardania solli dhe formoi emërtimin shkencor – botanomin – dardhë, dardha (Pyrrus communis L.) dru frytor gjetherënës, I gjinisë së dardhës I familjes së trëndafilorëve (Rosacea). Vet emri shkencor botanik, lidhet me fjalën skipe-illire të stërlashtë, nga Botanika illire edhe para kohës së Dardhanusit e Theucerit.
Ethymologjia e vet emrit botanik – Pyrrus – lidhet me emrin e dardhanëve të shumëhershëm paraballkanik, paragrek e paraeuropian – para emërtimit të Grykës së Dardhanelleve dardhane, para emërtimit të Dardhanisë afër Hillionit e Abidhosit, atëbotë, kur shkenca shqipe- illire (skenca skipe) ishte në kulmin e lulëzimit të saj – që ne sot e quajmë – Antikuiteti botëror, në rrafshin trekontinental azio-afriko-europian historiografik dhe në përmasa shkencore gjenerale.
Dardhania – njihet historikisht nga babai I Historisë Herodoti dhe nga tjerët authorë antik – Dardhania – si emër gjeografik dhe mbretëri e lashtë prej Mijvjeçarit të VI p.e.r. që do të thotë, tash e mbi tetëmijë vjet më parë, që ruan dëshmi e monumente arkeologjike nga Koha e Gurit, Bronxit dhe nga fillimet e neolitit. Prej atëbotë Dardhania (para)historike ishte e banuar nga dardhanët illirian të cilët bëjnë pjesë në dyndjet egjeane disa here në histori, nga Azia në Europë, nga Europa në Azi dhe anasjelltas.
Gryka e Dardhanelleve, Dardhania afër Hillionit e Abidhosit, e deri tek mbretëria dardhane e Hillit, Bardhillit, Agronit, Theutes e Gencit edhe deri tek shqiptarët e sotëm të Kosovës – janë hallka të këputura historike të cilat I përkasin një tërësie gjeo-historike e historiografike illire-pellgazgjike.
Herodoti, shkroi mjaftë për jetën e dardhanëve në Ballkan edhe tej e këndej Egjeut, por, edhepse ai ishte analizuesi I Homerit në veprën e parë europiane “Hilliadha e Odhisea” edhepse aqë shumë shkroi për heronjtë dardhanë të Hilliadhës (Iliada) – shkrimet për dardhanët u deformuan nga politizimet e shumëta të pushteteve gjatë periudhave historike mbi trojet trojane dardhane edhe vet nga authorët antik, si historianë anti-illirian të korruptuar oborresh mbretërore të mëvonshme greko-bizantine e romake.
Sipas shumë rezultateve arkeologjike “të cilat në Egjee dhe në Azi të Vogël, supozojnë praninë e një elementi para-indoeuropian dhe paragrek, duke përcaktuar me një lashtësi të hershme në Mijëvjeçarin e III-të p.e.r.” Të dhënat historiografike edhepse me disa ndryshime për shkaqe të politizimeve kohore, përsëri janë hallka hartografike të shkëputura, të cilat mund të lidhen, por me një mjeshtëri të forte, duke I gjetur të shtrëmbëruara tek disa authorë antik dhe më reale tek disa linguistë e historian të kohës së re.
R. Malteni thekson “lëvizjet dardhane, I provojnë edhe ngjashmëritë e emrave Trojan me ata illir. Ky fakt nuk dëshmon vetëm lëvizjet prej Azisë për në Europë, por edhe anasjelltas. Shtegëtimet nga Azia në Europë, do të spjegonin me një anë bredhjet e Eneut dhe të heronjve tjerë Trojan, siç janë: Paridi, Hektori, Priami, Anhisi, Asaraku etj. të cilët kishin prejardhje ballkanike dhe dardhane”, si heronj të Hilliadhës homerike.
Emri – Dardania që ka origjinë linguistike nga botanomi – dardhë, dardha – dhe që duhet të thohet drejtë shqip – Dardhania - është dirigjuar nga sllavistika, që nuk ua qet goja disonin dh, në mungesë të këtij dytingullorit – dh – është një deformim fonetik edhe vet në Shqipen e sotme, poashtu edhe në Linguistikën Shqiptare, në Albanistikë – kurse në Shqipen e Vjetër, si botanom, është ruajtur edhe si antroponom, zoonom dhe toponom – Dardhan, Dardhanë, Dardhana – Dardhania.
Toponomi – Dardhania – shtrihet në rrafshin gjeo-historik dhe historiko-linguistik aqë të madh euro-aziatik, saqë vetëm duke përkujtuar realtetin kohor një histori illire të humbur në toponomet – Dradhania e Trojës (Dardania e Troades, në jug të Hellespontit), që edhe sipas Apollodorit “dihet se në territorin e Trojes (Troades) shtrihej një krahinë me emrin Dardhania”, duke vazhduar Straboni “Dardhania, quhej sipas emrit të qytetit dardhan, që shtrihej afër Hillionit e Abidhosit”. Poashtu toponomi i sotëm - Dardhanellet lidhet direkt me emrin dardhan Gryka e Dardhanelleve (Gryka e Dardaneleve), e deri në veri të Ballkanit, me shtrimje në onomastikën ballkanike, deri mbi trevat e Delmatisë e të Dakisë, respektivisht, edhe deri tek kulti i kulturës mythologjike – Dardhanusi i Biri i Zeusit (Dadhanusi Biri i Zojsit) – Të gjitha këto të dhëna onomasiologjike antike, na japin një pasqyrë reale, por në hallka të këputura historike, të cilat dikur ishin të lidhura në një zinxhir gjeo-linguistik epokal.
Dardhanët – fisi illirian nga mbretëria e Hillit të Hillionit, si trojan nga Hillioni (Hilli Jonë – Hilli joni) formuar si mbretëri në vete, kishin bërë lëvizje në dy drejtime: në Ballkan dhe në Apenine. Historikisht për lëvizjën dardhane në Veri e në Jug , flasin me fakte historiografike sjegimet e toponomeve të ngjajshme në Azi të Vogël, në Illiri dhe në Apenine, në Pelloponez e në Sicilii.
Straboni shkruan se në Dardhani janë dy fise dardhane: galabrët e thunakët analogjia e të cilëve gjindet në Jugun e Italisë – galabrët (Galabria – galanët, të zeshktit, zeshkanët, sipas fjalës shqipe galë, gala, Galani, galanët, galabrët – galabrezët (kalabrezët e Kalabrisë), ku sipas tyre sot quhet edhe vet krahina – Kalabria, kalabrezët e Italisë së sotme. Me lëvizjen e galabrëve kah Veriu Apenin u formua edhe etnonomi - Galia, galët – Frankët – Franca e sotme.
“Galabrët dhe Daunët në Apulli, që nuk është vështirë të spjegohet kjo analogji, jo e rastësishme, kur dihet se territoret e Kalabrisë ishin të banuara nga fiset illire: mesapët e japygët që ishin vendosur atje nga Ballkani. Në këtë dyndje egjeane të elementit kulturor në siujdhesën Apenine – sigurisht kjo është pjesa e elementit etnokulturor të dardhanëve. Historiani Plini Plak shkruan për fisin dardhan, të cilin e ka shkatërruar Diomedi në Apenine.
Fjala mesap është krejtësisht fjalë shqipe-illire, e cila ka spjegimin si dyshim i njeriut dhe shprehet përmes ndafoljes ndoshta, (Ndashta, ndashti) mesapë, mesapit = me dukët, ndoshta mund të jetë... kur njeriu është dyshues në diçka, e që nuk është i sigurtë në veprimet që e rrethojnë gjatë ekzistencës së tij – mesapë – mesapit (po, jo), mesapët – Mesapia.
Lidhja gjenetike e mesapëve dhe e japygëve me illirët ballkanik – spjegohet me emrat illirë, në mbishkrimet e epitafet – issase e filalet e tyre: emri Drossus në mbishkrimet – issa e Tragurioni (gur troje) është edhe në mbishkrimet mesape në trajtë – drossihi , Blatios (Isa) – emri i një princi ushtarak nga Apullia. Në mbishkrimet mesape u dëshmua emri Blatves – Blaves (Bllatva), emri Sallas tek Issa e Tragurioni, si edhe tek katundi Lumbarda.
Emri Lumbarda, që në shqipen spjegohet – Lumbardha, lumi i bardhë, spjegon edhe vet ethymologjinë e emrit – Lombardia, krahina e Lombardisë, me kuptimin – Lumbardhia, nga dy fjalët: lum + bardh, Lumi i Bardhë, që shtrihet në luginën e lumit Po në Italinë veriore – Lombardia.
Në Korçulla që tek mesapët njihet – Salaihi, Salahiai, Sallonas, Sallontum etj, Tremeri, thekson: “një pjesë e këtyre fiseve dardhane është ndarë edhe ka kaluar në Azi të Vogël tek Frigët”. Dyndjet e dorikëve si dyndje egjeane (dorikët – dor ik, ik dorë, largohu me spjegim shqip) sipas disa historianëve, këtë lëvizje dardhane e lidhin me dorikët që u bënë në fund të shek. XIII p.e.r. dhe në fillim të shek. XII p.e.r. sipas Dabinoviqit. Kurse sipas B. Çoviqit dhe A. Benacit, (AR IV-V – JAZU 329) “lëvizjet dadhane i janë shëmangur pjesës qendrore të Illirisë (Shqipërisë Veriore, Malit të Zi, Dalmatisë(Delmatia) jugore e qendrore, Hercegovinës, Bosnjës Jugore, Rrafshit të Dukagjinit e Sanxhakut, atëherë do të thotë se, drejtimi i këtyre lëvizjeve dardhane, u bë nëpër pjesët lindore të Ballkanit”. Në kundërshtim me këtë mendim, M.V.Grashanini, thotë se: “lëvizjet e dardhanëve, si lëvizje egjeo-dorike kanë shkuar kah pjesa Perëndimore e Dardhanisë, ose në territorin e sotëm të Kosovës” duke mos e përmendë pjesën tjetër jasht Kosove, në gjithë Sërbinë, Malin e Zi, Bosnjen Lindore, Maqedoninë Veriore, vetëm për shkaqe politizimi të territoreve të pushtuara shqiptare-dardhane, anipse deridikund thejnë theorinë e Dabinoviqit, përsëri shihen lojërat politike në vend të fakteve historike.
Në dyndjet e mëdha egjeane në pjesën e saj të drejtuar kah Jugu, rol vendimtar kishte Ballkani Perëndimor dhe treva e sotme e Kosovës. Nxirren konkludime të shumëta jo vetëm në forma hipothetike, se një pjesë e madhe e formave tipike të punimeve nga guri e qeramika, që janë karakteristike më vonë për paijonët sëbashku me trajtat e caktuara metalike si forma të nxierrjës së fakteve nga punimet me dorë manifakturale – kjo formë ka depërtuar nëpër Kosovën e sotme kah Jugu, por sipas Grashaninit: “duke e lënë me siguri anash rrugën e Moravës” që ishte Marga dardhane, lumi më jetëdhënës i dardhanëve për ekzistencën e tyre deri në shek. XVIII, kur pas spastrimeve etnike mbi dardhanët, u bë vendosja barbare e sllavëve në Dardhani. Mu për këtë shkak edhe heziton Grashanini ta vëjë “rrugën e Moravës” në kontekstin dardhan.
Nga ky spjegim faktesh perifrastike duket edhe mendimi hipothetik, që këto hipotheza i forcon materiali arkeologjik i periudhës kalimtare nga bronzi, në periudhën e hekurit, që vie nga Kosova – nga territori qendror i Dardhanisë.
G. Novaku thekson: “...dadhanët ishin popull në vete, që kishin qendruar (me të njejtin emërtim etnonomi e toponomi) deri në kohën e Justinianit I (527-565 e.r.) kur në atdheun e tyre – vet Justiniani ishte edhe i lindur aty, themelon qytetin – Justiniana Prima” duke i lidhur dardhanët e Trojes (Troadës) me dardhanët ballkanik, pasi edhe kanë të njejtën etnogjenezë trashigmie të rodit të tyre apologjetik ndaj lëvizjeve të madha në të tri drejtimet e tyre veriore, lindore e perëndiore të Ballanit dhe në Apenine.
Hapësira linguistike dardhane shtrihej në gjithë territorin ballkanik, si hapsirë linguistike illire. Madje edhe nga kjo hapësirë elementi gjuhësor illirian, shtrihet në këtë territor të gjërë gjeo-linguistik, siç provon B. Hronzy, duke i dëshifruar tabelat e argjillit nga Knosusi. Këtë konstatim të Hronzy-t “...e provon edhe prania e toponomisë identike në territorin anatolo-ballkano-egjean. Ky substrat paragrek është i karakterit para-indoeuropian, e tregon edhe fakti se koha e formimit dhe e diferencimit illirian, i cili është vendosur në gjithë Ballkanin, bie shumë para vitit 3.000 p.e.r. këtu edhe jetojnë illirët me fatin e tyre historik”.
Gjithë territori dardhan i përket zonës illire etnogjenetikisht, për nga karakteri linguistik dhe formula onomastike trepjesëshe të cilën Duje-Randiqi-Mioçeviqi, e konstatojnë në Dalmaci është dëshmuar edhe me materialin epigrafik të Dardhanisë (Studime Onomastike illire). Ndër tjera kjo lidhje e përgjithshme, jovetëm jugore illire, por edhe me vet materialin linguistik të Dalmacisë së mesme në territorin dardhan, shihet edhe në analogjinë e spjegimit të antroponomisë, të atyre mbretërve dardhan sikurse janë: Longarusi, Batoa dhe Monuniusi (Monuni) e Etuta*) përfundon studimi. F. Papazoglu, në veprën Onomastika dardhane ZFF VIII – 1, thotë: “i gjithë materiali i gjetur onomastik në territorin dardhan, mund të ndahet në dy grupe emrash: 1. grupi lindor në të cilin ekziston elementi onomastik thrrakas dhe i cili përfshinë pjesën lindore – territorin ndërmjet Skupit (Shkupit),Kumanovës e Naisses (Nishit) dhe 2. grupi perëndimor, në të cilin përfshihet territori i Kosovës dhe çka është më karakteristike – në Kosovë është dëshmuar onomastika e pastër dardhane, e rrjedhimisht ajo illire, ku nuk mund të mohohet përatësia illire e etnonomit dardhan që jeton në tokën e vet.
Dardhanët jetojnë në tokën e tyre. Edhe emrat specifik , analogjia e të cilëve nuk mund të provohet as të dëshmohet jasht territorit të Dardhanisë, tregojnë për praninë e elementit paraillir (pellgazgjik)- i cili është faktori më më rëndësi në ndikimin dhe në formimin etnik, e sidomos në formimi e Onomastikonit dardhan. Ky element kohëve të fundit po identifikohet si substrat pellgazo-anatolian, idiomat e të cilit, sipas Karl Oshtirit, janë ruajtura në të folmen e gjuhës paraballkanike – në Illirishten e stërlashtë.
Dardhania duhet të konsiderohet si zonë onomastike e veçantë. Fakti se emrat illirian gjinden në gjithë territorin e Dardhanisë dhe se numri i tyre është shumë i madh edhe të dëshmuar vetëm në Dardhani, tregon se Onomastika illire në Dardhani, ka qenë gjithmonë autoktone dhe jo e marrun nga jashtë” përfundon me të drejtë historike – Fanulla Papazoglu.
Logografi Hekateu nga Mileti, shek VI p.e.r. ekzakt shkruan kështu: “Këtë po e shkruaj siç mendoj se është e vërteta. Se çka e tregojnë grekët, e shumëta e tyre është qesharake. Madje – edhe atëherë kur grekët flasin për illirët, për fiset e tyre e sidomos përmarrëdhëniet e tyre me botën, - gjithmonë flitet në kontekstin e politikës maqedone, apo romake...” Ky mendim real i Hekateut është vetëm një nga shumë dëshmi të gjalla për falsifikatorët grek, sesa e kanë injoruar gjuhën e kulturën dhe shkencën illire duke e përvehtësuar tejmase dhe njëkohësisht, këtu shihet haptazi droja greke nga ringjallja illire!
Tëvona, Hekateu nuk ngurron të shkruaj edhe kështu: “Hekateios Milesios hode mynthetai tade grafo, hos moi dokei alethea eimai gar Hellenon logoi poloi to kai geloioi, hosemoi fainontai eisin”.
Kur Apiani i Aleksandrisë jep spjegimin e tij gjenealogjik mbi fiset illire: “Kai tode moi malista, polla mytheunton hetera pollon, areskei. Illyro de paidas Enhellea, kai Autarie, kai Dardanon, - kai Miadon, kai Thaullanta, kai Perraibon genesthai kai thugateras, Parthokai Daortho kai Dassaro, kai heteras. Hothen eisi Taulantioi te kai Peraiboi kai Enhellees, kai Autarieis kai Parthenoi, - kai Dassaretioi kai Darssoi”. (Apiani: Illyria IV).
Interesante është paraqitja e fiseve illire në gjuhët i.e. greke, sllave e romane. Krejt ashtu sikurse e kanë marrë tjerët kuptimin e etnonomeve të fiseve illire edhe ashtu ka mbetë edhe jasht kontekstit të gjuhëve të tyre, në disa variante gjoja gjenerale globalisht në pikëpamje linguistike. Si pikëpamje fonetike e morfologjike – fjalën – emër illire, me pamundësi theksimi në disa gjuhë të tyre edhe për shkak politizimesh edhe me vet shkencën linguistike derisot, iu kanë imponuar popullit, me pamundësi theksimi të tingujve dhëmbëzorë (th, dh), disa grykore qiellzore (kh*, g-j, gh, gl, kl, kh, hr) sidomos kur ka mungesa të theksimit të grupeve (nd, ng, o-shkurtzëshe) janë probleme të hapura për diskutim.
LATRONËT E DARDHANISË. – njihen në histori si kryengritësit dardhan kundër pushtimeve të huaja e robërisë, nga fuqitë e të dy anëve të udhës diellore – deri tek njohja historike e dardhanëve të sotëm të fundshekullit XX-të kundër masakrave masive e pastrimeve etnike sllavo-ruse mbi territorin e ngushtë dardhan të Kosovës. Në burimet antike të shkruara, dardhanët njihen si fis i fortë i përmendur, luftëtar të fortë e të qendrueshëm në çfarëdo ekstazash tmerri luftërash eventuale - që përballuan të gjitha rreziqet shkullore e mijëvjeçare prej të huajve. Njihen mbretëritë dardhane nga Bardhilli, Agroni, Theuta e Genci. Kështu nga shek.III p.e.r. dardhanët kishin një shtet të fortë e të fuqishëm politik, ushtarak e administratinv në Ballkanin illirik. Krijuan mbretërinë me dinastinë e Llongarit dhe si fuqi e madhe politike ballkanike. Në atë kohë të Illirisë së vonë pas shumë mbretërive para epokës së re, një nga qytetet me rëndësi e qendër e madhe tregëtare xehtare e Dardhanisë ishte Damastioni, i cili ka krijuar edhe monedha te veta origjinale të mbretërisë dardhane, si dhe qytetet tjera kryesore: Skupi, Municipi, Upiana, Justiniana Prima, Naissa, Ulkinioni, Skardi, Skodra.
Skupi-Skardi-Skodra përbëjnë tretoponomshin linguistik që tregon një tërësi territoriale kompakte dardhane, njësi e pandashme antroponomike, toponomike dhe si onomasiologji unikate e një populli ashtu sikur edhe është populli i sotëm shqiptar. Shihet gjeneza e njejtë e këtyre tre toponomeve në fjalë, linguistikisht si gjenezë e përbashkët e këtyre tre emërtimeve si emra gjeografik, të cilat përbëhen nga rrënja e njejtë e fjalës me dytingullorin – SK (SC) sku – ska – sko si një tërësi gjeo-historike dhe gjeo-politike, e cila nuk mund të ndahet arbitrarisht, ashtu sikundër nuk mund të mbetet e ndarë gjeo-politikisht për shkaqe politizimesh ballkanike.
Shkupi ishte kryeqyteti i dytë i Dardhanisë pas rrudhjes gjeo-politike nga invazionet sllavo-bizantine e romake, deri me rrudhjen gjeo-politike të fundit deri tek Shkodra e Theutës dardhane illire, buzë Adriatikut (Hadriatikut illirian) si qendresa jo e fundit e genit illirian dhe Gencit si mbreti i fundit i Dardhanisë (168 p.e.r) kur ra nën pushtimin romak.
Të gjitha fiset illire: dardhanët, makedhonët, epirotët, ardianët, skordistët, delmatët, liburnët, dakët, paijonët, e deri tek fiset e hershme Thaullantët dhe Henhellejtë (Enkellejtë), me formimin e mbretërive të tyre të veçanta, disa herë historikisht u rrënuan nga luftërat ndërmjet tyre e deri tek luftërat me pushtuesit e invazionet e huaja – u rrënuan dhe u ribashkuan disa herë në histori – popullëzuan Ballkanin dhe Europën e më gjërë, duke krijuar gjuhë e kultura europiane e botërore.
Onomasiologjia europiane fillon me illirët, e nuk mund të spjegohet as vet emërtimi i saj si shkencë linguistike, pa rrënjet e Shqipes së Vjetër, sepse të gjitha gjuhët i.e. e kanë si burim të përbashkët Illirishten e Lashtë e cila sot është gjuhë e gjallë, me bijën e saj të drejtpërdrejtë – Shqipen ballkanike.
.
